Fobiler Neden Oluşur?

Korku nu Fobi mi?

Günlük hayatımızda hemen hemen hepimiz bir şeylerden korkarız. Bir hayvandan, karanlıktan, yüksekten, gök gürültüsünden ya da ölümden… Ancak bu korkular bazı durumlarda aşırı korku hissine ve kaçınma davranışına yol açabilir. Sıradan sayılabilecek korkular ile fobileri ayıran nokta da budur:  Korku, güvende olmak için gerekli ve normal bir duygu iken fobiler hayatımızı kısıtlar. Fobiler yoğun bir kaygı hissine hatta panik atak krizlerine yol açabilir. Bu durumun esasen milyonlarca yıl önce yaşayan atalarımızın güvende olma ihtiyacı sonucu ortaya çıktığı düşünülür. Bugün ise fobilerin genellikle çocukların gelişim dönemlerinde ortaya çıktığı bilinmektedir. Ortak fobilerin bile tek bir nedeni olmadığı düşünülürse (örneğin bir uçak fobisine travmatik olaylar, çocuk sahibi olmak, yaşanmışlıkların vs. sebep olması) bu konuya iki farklı açıdan bakmak en doğrusu olacaktır.

Küçük Albert Deneyi

İlk olarak davranışçı kuramın kurucusu olan John Watson, tüm korkuların şartlandırma üzerinde oluştuğunu öne sürmüştür. Bu durumu kanıtlamak amacıyla öğrencisi olan Rosalie Rayner ile yaptıkları “Küçük Albert Deneyi” olarak bilinen deneyi gerçekleştirmiştir. 11 aylık olan Albert, yalnızca bir yatağın bulunduğu bir odaya kapatılır ve beyaz bir laboratuvar faresi odaya salınır. Başta koşullanmadığı ve muhtemelen ilk kez gördüğü bu fareyle oynamak isteyen ve gülümseyen çocuk daha sonra fareye her yaklaştığında çelik çubuklarla çıkarılan rahatsız edici seslere maruz bırakılır. Bir süre sonra Albert fareye yaklaşmaktan korkmaya ve ağlamaya başlar. Deney, tavşan gibi tüylü canlılarla tekrar denendiğinde Albert’in aynı tepkiyi verdiğini gözlemleyen Watson, herhangi bir korkunun rahatsız edici bir uyaranla şartlandırılmasıyla şiddetli korku tepkisini çıkaracağını öne sürmüştür.

Geleneksel davranışçı kuramda kabul gören bu görüş herhangi bir uyaranın herhangi bir sonuçla ilişkilendirilebileceği yönündeyken bu görüşe getirilen ciddi eleştiriler de vardır. Örneğin genelde fiziksel olarak acı verici olabilecek durumlara karşı olan fobilere kıyasla (elektrik prizleri, bıçaklar vs.) sosyal alanda ya da hayvanlara karşı olan fobiler çok daha yaygındır. Bununla ilgili olarak neden özellikle belirli durumlara karşı fobimizin yaygın olduğunu araştıran bir dizi çalışma da yapılmıştır.

Fobiler Genetik Olabilir mi?

Cook ve Mineka  (1990) seçici korkuların, insanlarda olduğu kadar maymunlarda da var olduğunu ortaya çıkarmıştır. Deneyde yavru maymunlara yetişkin maymunların yılana gösterdikleri korku tepkisini içeren ve çiçek gördükten sonra panik atak geçirdiklerini gösteren iyi kurgulanmış birer video izletilmiştir. İlk videoyu izledikten sonra yavru maymunlarda yılan korkusu oluşmasına rağmen çiçeklere karşı herhangi bir reaksiyon göstermedikleri görülmüştür. Bu tarz bulgular bizlere korkularımızın altında biyolojik bir yatkınlık da bulunduğunu göstermektedir.  Hızlıca gelişmiş bir şartlandırmadan ziyade var olan korkuların stres ve tehdit gibi olumsuz duygular yaşarken duyarlı hale gelmesiyle fobilerin açıklanabileceği de öne sürülmektedir. (Lovibond, Siddle ve Bond, 1993)

Sonuç

Korku çok uzun yıllardan beri hem insanlarda hem hayvanlarda bir savunma mekanizması olarak yaşanan doğal bir duygudur.  Doğada yaşayan bir hayvanın doğal seleksiyona kurban gitmemek için hangi durumlarda atik olması gerektiğini evrimsel bir davranışsal süreç olarak bilir. İkinci bir bakış açısına göre korkunun biyolojik olarak işlevi bu şekilde açıklanabilmektedir.  Elbette bu durum çevresel bir uyaranla karşılaştığımız takdirde bir öğrenme süreci olmadığı anlamına asla gelmemelidir. Ancak bu görüş, bu öğrenme sürecinin sınırlandırıldığı ve şekillendirildiğini savunmaktadır.

Dr. Machkintosh daha önce bahsettiğim Küçük Albert deneyini ve yavru maymunlar üzerinde yapılan deneyleri incelediğinde de aynı sonuca ulaşmıştır. Öyle ki bebeğin bir fareden korkması şartlandırılabilmiştir ancak bir yavru maymunun bir çiçekten korkması şartlandırılamamıştır. Bu durum benzer yöntemlerle her uyaran karşısında şartlı bir korku koşullanmasına neden olmadığını da gösterir.

Yazar: Tuğçe Gül Korkut
Editör: Başak Tufan

Daha çok deney yazısı için: 
Asch Sosyal Uyum Deneyi : Sosyal Deneyler Serisi 01

Robbers Mağarası Deneyi : Sosyal Deneyler Serisi 02

Araba Kazası Deneyi: Kullanılan Kelimeler, Anıları Manipüle Edebilir mi?

Kaynakça:

• Smith, E E., Hoeksema, S., Fredrickson ve B., Loftus, G.R. (2016) Psikolojiye Giriş, Ankara: Arkadaş.