Kararlarımızı Aslında Kim Veriyor?

(Kararlarımızın Nörolojik Temelleri-1)

                Küçük bir kasabada, tren istasyonun tam karşısındaki evinizin penceresinde, arkadaşınızla ellerinizde çaylarla yağan karı izliyorsunuz. İstasyondan çıkan aşırı şişman işçi, raylara doğru gidiyor ve o sırada arkadaşınız size bir soru yöneltiyor: “Bu adamı öldürür müydün?” Eğer nörolojik ve psikolojik olarak sağlıklı bir bireyseniz, muhtemelen bu soruya vereceğiniz cevap “Hayır!” olur. Peki, aynı arkadaşınız size ünlü vagon açmazı senaryolarını sunarak sorusunu tekrarlasa?

                Senaryo 1: “Demiryolunun ikiye ayrıldığı, rayların yönünü değiştirebileceğin noktadasın. Karşıdan tren hızla geliyor ve trenin hareket ettiği rayda 4 işçi, rayların yönünü değiştirdiğin takdirde ilerleyeceği rayda bu işçi çalışıyor. Eğer rayların betgaranti mobil yönünü değiştirirsen 1 işçi, değiştirmezsen 4 işçi ölecek.  Rayların yönünü değiştirir misin?”

                Senaryo 2: “Demiryolunun kenarındaki şu su deposunun balkonundasın. Yanında şişman işçi var. Aşağıda ise yine raylarda çalışan 4 işçi var. Tren yine hızla geliyor ve eğer yanındaki işçiyi aşağı atarsan tren ona çarparak yavaşlayacak ve 4 işçi kurtulacak. İter misin?”

                Her iki senaryoda da aslında kurtarılacak 4 ve öldürülecek 1 kişi varken, sizler bu senaryoları okuduğunuzda muhtemelen ilk senaryoya “Evet,olabilir.” derken ikinci senaryoya “Hayır, yapamam.” dediniz. Peki neden?

                2001 yılında Greene, 2007 yılında ve Koeningsöncülüğünde yapılan çalışmalarda, fMRI kontrolünde çalışmaya katılacak olan gönüllülere yukarıdaki senaryolar ve yukarıdakine benzer senaryolar sunuldu. Senaryolar sunulduktan sonra katılımcıların fMRI ile elde edilen bulguları incelendi ve görüldü ki, ilk senaryoda beynin dorsolateral prefrontal ve ventrolateral prefrontal ile parietal korteksleri daha çok etkinleşirken, ikinci senaryoda ön singulat, ventromedial prefrontal, orbitofrontal korteksleri ile amigdala ve beyin sapında ancak özellikle ventromedial prefrontal kortekste daha yoğun etkinleşme meydana geliyor. İki senaryoya ilişkin ortaya çıkan bu farklı durumların, ikinci senaryoda işçiyle fiziksel etkileşimden kaynaklandığını bilen araştırmacılar, bu kez vmPFC (Ventromedial prefrontal korteks) hasarı olan hastalar ve sağlıklı bireyler ile üç yeni senaryo üzerinde araştırmalarına devam ediyorlar. Bu senaryolar sırası ile:

                Browni (Ahlakla İlişkisi Olmayan Senaryo)

                Kendinize bir miktar browni yapacaksınız. Tarifte browni için kıyılmış ceviz kullanmanız gerektiği yazıyor ancak siz cevizden değil fındıktan hoşlanıyorsunuz. Ceviz yerine fındık kullanır mıydınız?

                Sürat Teknesi (Kişisel Olmayan Ahlaki Senaryo)

                Bir ada seyahatiniz sırasında, sahildeki iskelede balık tutarken bir turist grubunun botla yakınlardaki bir adaya açıldığını görüyorsunuz. Onlar açıldıktan kısa bir süre sonra radyodan, turistlerin gitmekte olduğu yönde,kısa bir süre içerisinde büyük bir fırtına beklendiğini duyuyorsunuz ve eğer hemen yanınızdaki, adanın ünlü cimri zengininin sürat teknesini alırsanız turistleri durumdan haberdar edebileceksiniz. Tekneyi alır mısınız?

Filikalar (Kişisel Ahlaki Senaryo)

                Bir seyahat gemisinde seyahat ederken, yangın çıkıyor ve geminin boşaltılması gerekiyor. Filikalar kapasitelerinin üzerinde doluyor ve sizin bulunduğunuz filika tehlikeli bir biçimde alçalıyor. Eğer birkaç inç daha alçalırsa batacak. Filikanızda çok ağır yaralı ve hayatta kalamayacağından %100 emin olduğunuz birisi var. Onu atarsanız filikanız yükselecek ve sizinle birlikte diğer yolcular da kurtulacak. Bu yolcuyu atar mıydınız?

                Muhtemelen hemen hemen hepimiz ilk senaryoya evet, ikincisine olabilir, üçüncüsüne hayır, dedik. vmPFC hasarı olmayan tüm katılımcılar da aşağı yukarı aynı cevabı verdiler ancak bu bölgede hasarı olanlarda büyük bir farklılık ortaya çıktı: İlk senaryoya her iki grup da %70 civarında evet, ikinci senaryoya %50 civarında evet demişken, üçüncü senaryoda sağlıklı katılımcılar %20, vmPFC hasarı olan katılımcılar yine %50 civarında evet demişti.

                Tüm bu çalışmaların (Farklı karar ve davranışlara ilişkin beynin farklı bölgelerindeki etkinliklerinin incelendiği çok sayıda farklı vaka var.) akla getirdiği onlarca soru var; mesela ahlak nedir, ahlak ya da normal davranış her durumda öğrenilebilir ve sürdürülebilir mi ve kişi her zaman anormal davranışlarından bilinçli düzeyde sorumlu mudur, mesela vmPFC hasarlı bir insanın sağlıklı bir birey tarafından anormal olarak değerlendirilen davranışlarının toplumdaki ve hukuktaki karşılığı nedir ve ne olmalıdır? Hepsinden öte, verilen kararların toplumsal düzeyde oluşturacağı olası zararlı etkilerinin önlenmesinin bir yolu var mıdır?

                David Eagleman, Beyin isimli kitabında, yukarıdaki senaryolara ilişkin temel bilgileri verip açıkladıktan sonra şöyle bir alıntı yapar:

                “Bir siyaset uzmanı, nükleer füze fırlatmak için basılan düğmenin, Başkan’ın en iyi arkadaşının göğsüne yerleştirilmesi gerektiğini söylemişti. Böylece başkan, nükleer bir silahı harekete geçirmek için kendi arkadaşına fiziksel şiddet uygulamak ve onu paramparça etmek zorunda kalacaktı.”

                Siz olsanız ne yapardınız?

                Veya daha kritik bir soru: vmPFC hasarlı kişiler verdikleri kararların ahlaki düzeyde olup olmadıklarını bilmiyorlardı çünkü beyinlerindeki mevcut travma, bunu anlamalarına izin vermediği için zaten tercihlerini bu yönde yapmışlardı. Peki siz, verdiğiniz tüm kararların ahlaki düzeyde olduğundan emin misiniz ve eminseniz nasıl emin oldunuz? Bu sorunun cevabını gerçekten bulmaya çalıştığınızda beyniniz size tek bir şey söyleyecek:

                Siz zannettiğiniz siz değilsiniz.

KAYNAKÇA:

                Carlson, N.R,(2014),Fizyolojik Psikoloji,Davranışın Nörolojik Temelleri (Ankara, Nobel)

                Eagleman, D. (2016), Beyin,(İstanbul, Domingo)