Murat Menteş Şiirinde İkinci Yeni Etkisi

Yazar: Servet Sena Çelik

Murat Menteş’in Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri

Murat Menteş 21 Eylül 1974’de İstanbul’da doğar. Bir süre İstanbul Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’ne devam etse de eğitimini tamamlayamaz. Yaşantısı hakkında hiçbir mecmuada ayrıntılı bilgi bulunamayan yazarın kendisi hakkındaki bilgilere kitaplarının girişinde yer alan kısımlardan ulaşılır. “Yazar evli olup kendisi ile yaptığımız röportajda; ‘Kişisel konulara girmek istemiyorum. Hepimiz bu hayatın içinde, bu sokaklardan, caddelerden geliyoruz işte. ‘ Şeklinde kısa bir cevap vererek hayatı ve yaşantısı ile ilgili sorularımıza cevap vermek istemez.” (Saltan,2017). Yazarın ilk romanı olan Dublörün Dilemması adlı eserde bisiklet tamiriyle uğraştığı, amatör boksla ilgilendiği, yediği dayaklar dayanılmaz bir raddeye gelince, ringlere veda edip şiir yazmaya koyulduğu şeklinde anlatılır. Doksanlı yılların başlarında ilk şiirleri Yedi İklim ve Broy Dergisi’nde yayınlanır. İlk şiir kitabı Kuzgunun Gölgesi 1999 yılında yayınlanır. Kuzgunun Gölgesi, Yedi İklim tarafından basılır. Deneme kitabı Kaosa Mütevazı Bir Katkı 2001 yılında çıkar. Aynalı Barikatlar 2003’te yayımlanır. İlk romanı olan Dublörün Dilemması 2005’te İletişim yayınlarından çıkar. 2009’da çıkardığı Korkma Ben Varım, Türkiye Yazarlar Birliği tarafından düzenlenen “Yılın Yazar, Fikir Adamı ve Sanatçıları” ödülleri töreninde roman dalında ödüle layık görülür. 2010 yılında son şiir kitabı olan Garanti Karantina’yı SEL Yayıncılık, 2012 yılında Evliya Çelebi ve Ölümsüzlük Suyu adlı senaryosu beyaz perdeye aktarılır, 2013 yılında Ruhi Mücerret romanı,2018 yılında ise son romanı olan Antika Titanik’ i April Yayıncılık basar. Ayrıca 2018 yılında Kız Meselesi adlı senaryosu da izleyicilerle buluşur.

Asım Bezirci İkinci Yeni Olayı’ ndan Hareketle Garanti Karantina’ da İkinci Yeni Etkisi

İkinci Yeni: İkinci Yeni 1954’ten sonra filizlenmeye başlayan bir şiir hareketidir.Garip akımının şiir anlayışına tepki olarak doğmuş ve büyük bir şair topluluğu tarafından benimsenmiştir. Öncüleri; Oktay Rıfat, İlhan Berk, Turgut Uyar, Edip Cansever, Cemal Süreya, Sezai Karakoç, Ece Ayhan, Ülkü Tamer, Tevfik Akdağ, Yılmaz Gruda gibi şairlerdir. Söyleyişteki rahatlığın şiir dilini zorlamayı, anlaşılırlık yerine anlamca kapalılığı, somuta karşılık soyutlamayı getirip halk şiirine sırt çevirir. İkinci Yeniciler için önce biçim gelir. Cemal Süreya “Biçimi önemsiyoruz, bunu da gerekli görüyoruz.” der. Muzaffer Erdost “İkinci Yeni” ismini “Pazar Postası “ dergisinde 1956 yılında ilk kez kullanır.

Garanti Karantina

Garanti Karantina, Murat Menteş’in Şubat 2010 yılında yayınlanan içerisinde Murat Yılmaz’ın desenlerinin de yer aldığı, SEL Yayınları etiketiyle basılan, 62 sayfasında 25 eser bulunduran post modern şiir kitabıdır. Bu kitaptan bazı dizeleri Asım Bezirci’nin “İkinci Yeni Olayı “ adlı eserinde saptadığı 13 maddeden yola çıkarak inceleyelim.

1) Gelenekten Kopma: İçerik ve biçimce Türk şiir geleneğinden bağları koparmak.

“Gece bu, dikenli tellerdeki salıncak
dünyadaki karanlığa doğru uzayan
bıçaklarla dolu bir pazar/ kurak bir alışveriş
kurbanlarla kumalar arasında” … (Karabuğday, ss :47)

Şair bu dizelerinde sözdizimini Türkçesiyle zorlayarak anlaşılma kaygısı gütmeden, ölçüsüz bir üslupla, dikenli tellerdeki salıncağın dünyadaki karanlığa doğru uzayan gece olduğunu, sırta yenilen bıçaklarla dolu bir pazar gününde, kurak(tükenmiş) bir alışverişin insanların kurbanları ve kumaları arasında yapıldığını söyleyerek, gelenekten koparak, dile getirmiş.

2) Biçimciliğe Kayma: Biçimi içerikten üstün ya da ayrı görmek, ona öncelik tanımak.

“ [Muhalefet vitamini ve
ham devlet sırlarını
anestezi kokteyliyle yutan o
körkütük liberaller
şans getirsin diye mi
tükürdüler paspasa?] “ (İllegal caka, ss: 37)

Şairin bu dizeleri şiirin dış yapısındaki farklılıktan ve ona tanınan öncelikten dolayı biçimciliğe kayma örneği olarak ele alınabilir.

3) Değiştirim: Dilde değiştirimlere gitmek. Birbiriyle ilgisiz ya da az ilgili sözcükleri yan yana getirmek.

”Avarece girdim riske, konjoktüre çektim rest,
asayişi bullak oldum, filinta gibi nakavt;
legal forsum cıvıyor, gönlüme santral şart
Dikkat dikkat, her aşık otodidakt!” ( Garanti Karantina, ss: 9)

Şair kitabının ilk dörtlüğü olan bu dizelerinde yaygın konuşma diline sırt çevirir, soyut bir dile ulaşmaya çalışırken, Türkçe’nin yapısını zorlar, birbiriyle az ilgili sözcükleri yan yana getirirken, anlam dışı ve gerçeküstüne benzer yeni bir şiir dili oluşturur. İkinci yeni izlerini bize gösterir. Bu sebepten değiştirim özelliği başlığı altında söz konusu dörtlüğü de ele alabiliriz.

4) Karıştırım: Anlatımda karıştırımlara başvurmak. Bunun için duyular ya da algılar birbirine karıştırılır.

“Allah’ım kaderimde anarşi ve protesto
antidepresanlar ve içi boş bir gardırop
ne de çok yer kaplıyor mesela Al Pacino
yardımın gerekiyor Kadıköy’deyim stop “ ( Deplasmanda Plasebo, ss: 11)

Şairin bu dizeleri şiirinin ilk dörtlüğüdür. Bir algının yerine diğeri koyulur, işaret edilir. Değişik imgeler ve karşıt duyumlar arasında eşitlik kurulduğundan ve sözlerine dönüt beklendiğinden, konu bütünlüğü olmayıp diğer dörtlüklerle de çağrışım yapılarak anlamlar harmanlandığından bu dörtlüğü karıştırım maddesi bağlamında ele alabiliriz. Deplasmanda Plasebo şiiri Kaan Boşnak tarafından bestelenmiş, dinleyiciye sunulmuştur. Sözlerin müzikalitesi yüksek olduğundan yer yer dini yer yer post modern imgeler barındırdığından dolayı da 2018 yılında sevilen, akıllarda kalan bir şarkı haline gelmiştir.

“Kinayeli feryatlarla gelme aşka ne güne durur Mozart?
Şefkat iç, hasret solu, merhametten çek bir fırt;
Sevgiliyi tırnaklı bitkilerle tabiat maketleriyle şaşırt
Ya da durma sen de felçli bir aşık gebert! “

Şair bu dizelerinde de “şefkat içmek, hasret solumak “ duyularını birbirine karıştırarak yalnız anlamı, anlamsız görüneni, rastgele çizilmiş gelişigüzel satırların arasından işaret ederek bize vermiş, anlamlandırmıştır.

5) Özgür Çağrışım: Özgür çağrışım yöntemini kullanmak. Bunun için ırak ya da kopuk çağrışımlarla çalışılır. Çağrışımlar arasındaki bağ iyice gevşetilir ya da kesilir.

“Soğukkanlıyımdır genellikle.
Caddeleri kellelerle donattığımda
şıppadak cilveleşir, evcilleşirdi hatta
bıkkın hippi, tüccar molla, ayyaş gerilla. “ (İbretlik libretto, ss: 51)

Şairin Muhsin Ünlü’ ye ithaf ettiği bu dizelerinde çağrışım öne alınarak sözcükler karşıt hale getirilmiştir. Her kelime bir anlamı çağrıştırmakta ve bir diğer kelimeyle karşıt durumda olduğundan bu madde bağlamında dörtlüğü ele alabiliriz.

6) Soyutlama: Soyutlamaya yönelmek. Bunun için parça bütünden, tekil çoğuldan koparılır.

“ Pekala, yanılmışım fakat isabet olmuş:
Taziyeye giden bir ağır hasta gibi
imgesel rehineler, simgesel değiş tokuş…
Kainatı görmezden gelemezsin ki? “ (Seksapel seksen papel, ss: 31)

Şair bu dizelerinde genel geçer çehresini belirleyen yer ve topluma küçük çaplı eleştiride bulunup tekilden çoğulu ayırarak “taziyeye giden ağır bir hasta gibi “ kendisini dış dünyadan soyutlamış ayrıca parçayı bütünden koparmıştır. Bu bağlamda dörtlüğü soyutlama maddesi başlığı altında ele alabiliriz.

7) Anlamsızlık: Anlamdan uzaklaşmaya yönelmek. Bunun için anlam bazen ya geriye itilir ya da atılır. Konu olay ve hikayeden sıyrılmaya uğraşılır.

“ Sana bir matrakdidiştenfıs geçeyim mi?

Yampiri vampirleri nasıl nalladık
bicili Drakula fideliğini neyle mi biçtik,
klonlanmışKingKong’ların yoklayarak ödünü
interaktif öpücük ehlini ne biçim haşat ettik,
bir pençe darbesiyle şalteri indirerek
adrenalin kazanını kaç yıl kaynattık…
buracıktaşarkılasam yeri mi? “ (Asparagas flashback, ss:60)

Şair bu şiirinde kasıtlı bir anlamsızlığı anlamlı hale getirerek okuyucularına sunar.
Yer yer düşündürüp yer yer imgeleyen şair şiirin dinamiğini okura kusursuz hamlelerle sunmayı başardığından anlamsızlık maddesi başlığı altında bu dizeleri ele alabiliriz. “İlhan Berk’ e göre: “Bir şiirin güzelliği anlama bağlı değildir.” Eğer bir anlamı olursa, bir düşünceyi içerirse bu rastlantıyla olur: “Şiirin anlamleyin ilkelerinden biri de rastlantıdır. Örnek olarak bütün surrealiste’leri göstermek isterim./ Rastlansallığı hele düşünce rastlansallığı başköşeye koymalı. İmgerastlansallığı bilinen bir şey. Asıl şaşırtıcı olan düşünceden gelen rastlansallıktır.(…) Ben başıboşluğu, bir sözün bir sözü tutmamazlığını arıyorum. “ (Varlık, 15.2.1960/ Dost, Şubat 1962)

8) İmgeleme: İmgeyi içeriğin üstüne çıkarmak ya da dışına kaydırmak. Bunun için imge anlamın önüne ya da yerine geçirilir, gerçeklikle imge bağlantısı gevşetilir ya da koparılır, karşıt ya da uzak çağrışımlı imgeler kurulur.

“ İki kaos finalisti, majör aşka çarpmıştık;
Mikail’in avcunda toz olurken yaz,
derdim: Vicdan azabı depoladım.
Derdin: Zülfikar’la harakiri yapılmaz. “
(Gencebay’ın şarkısında Allah lafzı geçiyordu ve sen, ss:13)

Şair bu dizelerinde soyutlamalarını imge yardımıyla gerçekleştirerek, imgeyi içeriğin üzerine çıkarır. Anlamdan uzaklaşarak, okuyucunun beklediği coşkuyu görüntüye bağlar. Menteş’in şiirdeki başarısını üst düzeye çıkaran imgeleme yöntemini bu dörtlüğünde açık bir şekilde görerek, imgeleme maddesi başlığı altında ele alabiliriz.

9) Us Dışına Çıkma: Akıl dışına yönelmek. Bunun için –seyrek de olsa- usun kuralları, mantığın ilkeleri aşılır yahut çiğnenir, gerçeğin niteliği bozulur yahut düzeni yıkılır…

“ Yüzümde bin yıllık tropikal sakal,
ilkyardım çantamda ihmal edilmiş hilal.
kulağımda devletin yaptığı vokal,
ilkokulun bahçesinden tank yuvarladım! “ (Atom Bohçası, ss: 19)

Şair bu dizelerinde mantık sınırlarını zorlayarak okuyucuya düşünme fırsatı sunmuştur. Bunun yanı sıra ahenk sağlayarak şiirde fonetik bir yapı da oluşturmuştur.
Şairin sürrealizm akımını ustaca kullanabildiğini bize gösteren bu dörtlüğü us dışına çıkma maddesi başlığı altında ele alabiliriz.

10) Güç Anlaşılma: Kapalı olmak. Şiirde çözülmesi zor yahut olanaksız simgeler kullanılması.

“Mazot rezervimizle zombiler ölçüşemez,
tazımtırak limuzin haddizatında dizel
[ dövizin zembereği faizle zaptedilemez ]
zonklayan pazularım benzin zammıyla güzel “ ( On tazılı ambiyans, ss: 22)

Şair birçok şiirinde olduğu gibi bu dizelerinde de anlaşılma kaygısı gütmeden basitlik ve sadelikten uzakta kalmayı tercih etmiştir. Ayrıca şarimiz letrizm ( harfçilik ) ‘den de bu dizelerinde yararlanmıştır. Anlaşılmak için özel bir çaba göstermemiştir. Adlandıracak olursak İkinci Yeniciler gibi kapalı bir şiir yaratmıştır. Bu adlandırmayı Murat Menteş şiirinin kapalılığıyla tam anlamıyla aynı kefeye koyamasak da şiir ilk bakışta anlaşılamaz veyahut hiçbir koşulda anlaşılamaz durumdadır. Ancak şairi tarafından anlamlandırılabilecek bir halde okuyucuya sunulmuştur. Bu bağlamda Asım Bezirci’nin İkinci Yeniciler’ in bir özelliği olarak saptadığı Güç Anlaşılma maddesi başlığı altında, bu şiir de ele alınabilir.

“Şiirinde ara ara halk şiiri şekillerini de kullanan Menteş söyleyişine bir güzellik katmak için kafiyelerden de yararlanmış. Aliterasyon denilebilecek şekilde hazırlanan şiirleri de mevcut özellikle ‘ on tazılı ambiyans’ şiirinde ‘z’ harfinin kullanılması yazarın ‘z’ harfine bir tutkunluğu olarak anlamlandırılabilir. “ (CAN, 2010)

11) Okurdan Uzaklaşma: Okurdan uzaklaşmak yahut mutlu, aydın azınlığa seslenmek.

“ Evrensel morg argosuyla şakıyan uzmanların
on parmakla gösterdiği tors kitle
bir tolerans kumpası hazırlıyor
flörtün müebbet ceremesi
düşük voltajlı törenle onaylanıyor
tele-kapitalizmin romantik soytarılığı
kamerayla körüklenen geberik sırıtışlar
metalik alkışlarla ding dong
haset balyaları kin stokları
optik patikaya naklediliyor.” (Optik patikada patak, ss: 32)

Şairin bu dizeleri her okur için anlaşılır her okura hitap eden dizeler değildir. Seslenilen –bu dizeleri anlayabilme yetisi olan kitle- için şiirin anlatılan güzel bir hikayesi bulunmakta. Her okuyucu bu bağlamda farklı sonuçlar çıkarabilir fakat Menteş’in ifade etmek istediği durum tek olay-sonuç gözükmekte. Şair okurdan uzaklaşarak anlaması muhtemel kitle için veyahut sadece kendisi için var ettiği bu şiiri okurdan uzaklaşma maddesi başlığı altında ele alabiliriz.

12) Halka Sırt Çevirme: Garip akımı “halkın dilini zevkini bulma“ yı amaçlamış “müreffeh ekalliyete değil, fakir ekseriyete “ seslenmeyi istemiştir. İkinci yeni ise bu amaca ve isteğe boş verir. Okurları umursamadığı gibi halkı da umursamaz. Hatta, halka seslenmeye, konuşma diline yaslanmaya karşı çıkar. Bu madde örneğini şairin hiçbir şiirinde tam anlamıyla verdiği söylenemez.

13) Çevreden Ayrılma Ve Kaçış: Çevreden ayrılmak. Bunun için ortak dilden, konuşma dilinden kaçılır.

“Transatlantik aslanı! Gel pisipisi!
Tahtalı köyün kömür gözlü sfenksi!
Her şaplakta biraz daha aşınıyor galaksi
kaşıntı dindirir, maçtan sonra otopsi! “ (Rötarlı Rövanş, ss: 56)

Şair bu dizelerinde ortak konuşma dilinin anlaşılırlığından kaçınarak, daha simgesel bir anlatımla kaçış temasına değinir. Bu maddeye en yakın dörtlük olarak şairin bu dizeleri örnek gösterilebilir. Çevreden ayrılma ve kaçış bağlamında ele alınabilir.

Asım Bezirci’nin İkinci Yeni Olayı kitabından hareketle ele aldığımız 13 madde üzerinden, Murat Menteş şiirinde ikinci yeni etkisini gözler önüne serdik. Modern ve geleneksel imgelerin iç içeliğiyle süslü ve yeni bir biçim arayışının hakim olduğu bu eser, romancı Menteş’in şiirsiz olmaz diyerek çıktığı bu yolda, şiiri de kendine en güzel şekilde dert edinebildiğini bize açık şekilde göstermekte. Üstelik Garanti Karantina’dan yola çıkarak şairin kendine has bir dini-tasavvufi algısı olduğunu da anlamış bulunmaktayız. Özgün dili ve algısıyla her okuyucuyu farklı kıyılara sürükleyen bu post modern eser “burada ne anlatmak istiyor acaba? “sorusuyla okuru gördüğü rüyadan uyandırıp algısını değiştirmeyi kolayca başarabilmekte. Kelimelerle oynanan oyunlar sayesinde okurun merak güdüsü ağır bastırılabildiğinden, her şiir okunmaya başlandığı gibi aynı zamanda bitirilebilmekte. Çarpıcı başlıklarla süslenmiş bu eser, şiirde daha derin, daha güçlü, sonsuza dek anlam ifade edebilecek, dönem okurunun ihtiyacı olan sıra dışı bir şiir portresi. Servet Sena ÇELİK

KAYNAKLAR

A. Kitaplar BEZİRCİ, Asım, İkinci Yeni Olayı, Evrensel Basın Yayın, İstanbul 2015. KORKMAZ, Ramazan, Yeni Türk Edebiyatı El Kitabı, 11. Baskı, Grafiker Yayınları, Ankara 2016. MENTEŞ, Murat, Garanti Karantina, 8. Baskı, Sel Yayıncılık, İstanbul 2010. SALTAN, Aydın, Murat Menteş’in Romancılığı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Ağrı 2017.

B. Elektronik Ortamdan Elde Edilen Kaynaklar

ARMAN, Ayşe, “Antika Titanik”, http://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/ayse-arman/murat-mentesten-doludizgin-felsefi-bir-polisiye-antika-titanik-keriz-gibi-olen-son-nesil-olacagiz-40964215 (Hürriyet Gazetesi Sitesi, Erişim Tarihi 18 Aralık 2018)
CAN, Bilal, “Garanti Karantina – Murat Menteş”, https://filbahar.wordpress.com/2010/03/09/garanti-karantina-murat-mentes/(WordPress Sitesi, Erişim Tarihi 14 Aralık 2018)
Kitap Cafe Programı, “Murat Menteş – Garanti Karantina”, https://www.youtube.com/watch?v=3qpkyPDSzeE (Youtube Sitesi, Erişim Tarihi 11 Aralık 2018)
SAKA, Hatice “Murat Menteş”, https://www.selyayincilik.com/basin/garanti_yenisafak.jpeg (Sel Yayıncılık Sitesi, Erişim Tarihi 16 Aralık 2018)