İki Küreli Evren: Yıldızlar

23.04.2019
İki Küreli Evren: Yıldızlar

Yıldızların devinimleri Güneş’in deviniminden çok daha yalın ve düzenlidir. Ancak bu düzenlilik, pek de kolay anlaşılmaz.

Bir gözlemci;  göklerin sayısız yıldızı arasından bir belli yıldızı bulmak için, ilk olarak bu yıldızın içinde bulunduğu tanıdık yıldız deseninin yerini saptar, yıldızı da bu resimden seçerdi. Modern astronomların kullandığı takımyıldızlarının çoğu eskiçağ mitolojik figürlerinin isimleridir ve bu yıldız kümelerinin nasıl seçildiği hala belirsizdir. Takımyıldızlarının günümüzde görselleştirme açısından sorunları vardır. Fakat yüzyıllar önce, saatler boyunca göklere bakan eski çoban ya da denizci, yıldızlara tanımladığı mitolojik kişilerin izlerini belki gerçekten de görüyordu.

Takımyıldızları öğrenmek, bir haritayı tanımak gibidir ve amaç aynıdır; takımyıldızları yön bulmayı kolaylaştırır. Ancak sürekli devinim halinde oldukları için, takımyıldızlarına dayanan bir harita alışılmadık da olsa da yıldızlar biçimlerini ve birbirlerine olan konumlarını koruyarak devindiklerinden, haritayı yenilemek gerekmezdi.

Takımyıldızlar ve onları oluşturan yıldızlar gökyüzünde birlikte salınırken, Kutup Yıldızı neredeyse devinimsizdir. Dikkatli bir gözlem, bu yıldızın gerçekte hiçbir gece tam anlamıyla devinimsiz olmadığını gösterir. Kutup Yıldızı’ndan 1 dereceden daha az uzaklıkta olan başka bir nokta vardır. Bu nokta,  kuzey gök kutbu olarak bilinir. Kuzey enlemlerinde belli bir yerde bulunan bir gözlemci onu saatler ve geceler boyunca ufkundaki tam kuzey noktasının üzerinde aynı sabit uzaklıkta her zaman bulabilir.

Gök kutbu aynı zamanda bir yıldız gibi de davranır. Kutup, gezegendeki her gözlemci için sabit bir nokta olduğundan ve yıldızlar devindikçe bu noktadan uzaklıkları değişmediğinden, her yıldız merkezi gök kutbu olan bir çemberin yayı boyunca gezinirmiş gibi görünür.

Yıldızların dolay kutupsal devinimleriyle çizilen eş merkezli çemberler, yıldızlarının günlük çemberleri olarak bilinir ve yıldızlar bu çemberlerde tam olarak saatte 15 derece hızla dönerler. Yıldızlar bir tam çemberi günbatımı ile gündoğumu arasında tamamlamasalar da açık bir gecede kuzey göklerini gözleyen birisi, yıldızları kutup yakınlarında yaklaşık olarak bir yarım çember boyunca izleyebilir ve bir sonraki gecede de onları tekrar aynı çemberler üzerinde aynı hızla deviniyorken görür.

Eski Çağ’dan beri, bu düzenlilikleri anlayabilecek bilgisi olan pek çok gözlemci, doğal olarak, yıldızların gece olduğu gibi gündüz de var olduklarını ve devindiklerini, ancak güçlü güneş ışığının onları gündüzleri çıplak göze görünmez kıldığını varsaymıştır. Yıldızlar tam çemberler boyunca düzenli olarak salınır; her bir yıldız, bir çemberi 23 saat 56 dakikada tamamlar.

23 Ekim akşamı tam 21.00’de kutup noktasının hemen altındaki bir yıldız, aynı konuma 24 Ekim akşamı 20.56’da ve 25 Ekim’de 20.52’de dönecektir. Yıl sonuna doğru kutup altındaki konumuna günbatımından önce ulaşacağı için bu konumda görülemeyecektir.

Kutuplardan daha uzak yıldızlar da günlük çemberleri boyunca gezinirler ancak bu çemberleri bir bölümü ufkun altında kalır. Bu tür yıldızlar bazen ufkun üstünde görünüp bazen de altına kayarak, doğarken ya da batarken görülebilirler, gece boyu her zaman görülebilir değillerdir.

Devinen bir yıldız olarak Güneş

Yıldızlarla gök kutbunun birbirlerine göre konumları saatten saate, geceden geceye aynı kaldığı için tümüne bir gök haritası (yıldız haritası) üzerine kalıcı olarak yerleştirmek olanaklıdır. Görülebilen yıldızlar ve göründükleri gök parçası gözlemin tarihine ve saatine bağlıdır.

Yıldızlar konumlarına tam olarak yirmi dört saatten dört dakika daha az bir sürede geri döndükleri için, haritanın aynı durumu yıldızların 24 Ekim akşamı 20.56’daki, 25 Ekim’de 20.52’deki, 30 Ekim’de 20.32’deki gibi konumlarını gösterecektir.

Güneş’in devinimi, yıldızlarla karşılaştırılarak incelendiğinde çok yalınlaşır. Yıldızlar günbatımının hemen ardından görünmeye başladıkları için devinimlerini izlemeyi bilen bir gözlemci, günbatımının zamanını ve ufuk konumunu kaydedip, günbatımı ile yıldızların ilk ortaya çıkışları arasındaki zamanı ölçebilir, ardından da Güneş battığında hangi yıldızların bu ufuk konumunda olduğunu saptamak üzere haritayı geriye doğru çevirerek güneşi bir yıldız haritasına yerleştirebilir.

Yıldız haritası üzerinde Güneş’in konumunu art arda birkaç akşam boyunca yıldız haritasına işaretleyen bir gözlemci, onu her defasında neredeyse aynı konumda bulacaktır.

Gözlemci, Güneş’i her akşam bir önceki akşamki konumundan yaklaşık olarak 1 derece ötede bulur. 1 göreceli olarak küçük olsa da güneşin yarıçapının yaklaşık olarak iki katıdır.

Güneş’in konumunu bir harita üzerinde işaretlersek, yıl sonunda kapanan bir eğri elde edilir. Bu eğri tutulum denilen eğridir. Güneş her zaman bu eğrinin üzerindedir. Güneş tutulum boyunca yavaş yol almakta, her gün her saat ya da her dakika öncekinden bir farklı konuma geçmektedir. Güneş’in karmaşık sarmal devinimi, çok daha basit iki devinim sonucunda çözümlenebilir. Güneş’in toplam görünen devinimi, günlük devinimi ile eş zamanlı doğu yönündeki yavaş devinimin birleşimidir.

YAZAR BİLGİSİ
YORUMLAR

Henüz yorum yapılmamış. İlk yorumu yukarıdaki form aracılığıyla siz yapabilirsiniz.