Bilgi Kirliliği Nedir?

Dezenformasyon, Mezenformasyon ve Malenformasyon Nedir?

Dezenformasyon (Disinformation); bir gruba, bir örgüte veya bir kuruma zarar vermek amacıyla yanlış ya da doğruluğu bulunmayan bilgi veya bilgileri kasıtlı bir şekilde yayma olarak tanımlanmaktadır. Dezenformasyon, dünya genelinde bireyleri, toplumları, ekonomileri ve siyasi kuruluşları tehdit etmekte ve zarar vermektedir. Dezenformasyonun geçmişi eski Roma’da Antonius ve Octavius arasındaki mücadeleye kadar gitmektedir. Ukrayna’daki Rus faaliyetleri, 2016 ABD başkanlık seçimlerinde yayılan sahte haberler, uydurma ve manipüle edilmiş görsel ve sesli içerikler, komplo teorileri dezenformasyona örnek olarak verilebilir. Dezenformasyonu bağımsız troller, profesyonel troller, sahte haber siteleri, botlar, komplo teorisyenleri, medya, yabancı hükûmetler ve siyasetçiler kullanabilmektedir.

Mezenformasyon (Misinformation); yanlış bilginin zarar verme amacı olmadan paylaşılması ve yayılması olarak tanımlanmaktadır. İçerik yanlış olmasına rağmen paylaşan kişinin farkında olmadan bu bilgiyi yaymasıdır. Dezenformasyondan farkı yayan kişinin doğru olduğuna inanarak içeriği paylaşması ve paylaşırken zarar verme amacı taşımamasıdır. Düzeltilen yanlış haber hikâyeleri, hatalı fotoğraf başlıkları, tarih ve tercüme hataları ve aşılar hakkında geçersiz bilgileri yayma mezenformasyona örnek olarak verilebilir.

Mal-enformasyon (Malinformation); bir kişiye, gruba, kuruluşa veya ülkeye zarar vermek için kullanılan gerçeğe dayalı bilgiler olarak tanımlanmaktadır. Gizli kalması gereken gerçek bir bilginin kamusal alana taşınmasını içeren bu terim, dezenformasyonda olduğu gibi kasıtlı ve zarar verme amacı taşımaktadır. Mezenformasyon ve dezenformasyondan farkı malenformasyonda paylaşılan içeriğin doğru olmasıdır. 2016 seçimlerinde Hillary Clinton ve ekibinin e-posta yazışmalarının kamuoyuna sızdırılması, Fransa Cumhurbaşkanlığı seçimi ikinci turu öncesi aday Emmanuel Macron’un e-postalarının sızdırılması, asıl içeriğin tarihinin ya da bağlamının kasti olarak değiştirilmesi malenformasyona örnek olarak verilebilir.

Yanlış Bilginin Türleri

Hiciv ya da parodi, yanıltıcı içerik, sahte kimlikli içerik, uydurma içerik, hatalı ilişkilendirme, bağlamdan koparma ve manipüle edilmiş içerik yanlış bilgi türleri arasındadır. Hiciv ya da parodi, zarar verme amacı taşımasa da gerçeğin alaycı, ironik ya da abartılı bir üslupla ifade edilmesinden dolayı yanıltıcı bir bilgi türüdür.  Yanıltıcı içerik, bilginin bir konu ya da kişi hakkında algı oluşturmak amacıyla gerçek anlamından kopartılarak kullanılan içerik türüdür. Uydurma içerik, tamamen yanlış olarak yeniden üretilen, herhangi bir gerçeklik payı taşımayan ve zarar verme amacı taşıyan içerik türüdür.

Hatalı ilişkilendirme, bir olayın aktarımında yanlış görsel, başlık, video, alıntı vs. kullanılması sonucu yazıyla kullanılan öğelerin eşleşmediği durumdur. Bağlamdan koparma, doğru bir bilginin içeriğinden bazı bölümlerin çıkarılarak yahut olay örgüsünden koparılarak farklı bir anlatı oluşmasını sağlayacak şekilde paylaşılması durumudur. Manipüle edilmiş içerik; bir yazının, görselin, alıntının, sesin vb. unsurların ekleme çıkarma yapılarak zarar vermek amacıyla aldatıcı bir şekilde yeniden sunulmasıdır.

Yanlış Bilgilerin Hızlı Yayılmasının Psikolojik Sebepleri

Olumsuzluk Önyargısı (Negativity Bias); evrimsel bakış açısı ile baktığımızda tehditlerin fırsatlara göre hayatta kalmamızda daha etkili olmasından ortaya çıkan zihinsel bir çarpıtmadır. Bu konuda yapılan araştırmalar, insanların dünyayı anlarken olumsuzluklara daha fazla odaklanma eğiliminde olduğunu göstermiştir. Bunun sebebi, insanların olumsuz sonuçlardan ve deneyimlerden daha fazla şey öğrenmeye meyilli olmasıdır. Olumsuz olaylar, beynimiz üzerinde olumlu olaylardan daha büyük bir etkiye sahiptir. Bu durum, olumsuz bilginin daha fazla dikkat çekmesine ve geçerliliği olduğunun düşünülmesine sebep olmaktadır. Yapılan araştırmalar, olumsuz haberlerin doğru olarak algılanmasının daha muhtemel olduğunu göstermiştir.

Bilişsel Cimrilik (Cognitive Miser); insanoğlunun daha az zihinsel çaba sarf edecek şekilde evrimleşmesinin bir sonucu olarak sorunlara yavaş, dikkatli çözümler yerine hızlı ve yeterli çözümler üretmesi durumudur. Bu tür bir zihinsel işlemenin sebebi, insanların yargılarda bulunurken ve çıkarımlarda bulunurken daha basit ve kolay zihinsel kısa yolları kullanma eğiliminde olmasıdır.

Kendini Doğrulama Yanlılığı (Confirmation Bias); kişinin önceki kişisel inançlarını veya hipotezlerini doğrulayacak veya güçlendirecek şekilde uyumlu bilgi arama, yorumlama, tercih etme, hatırlama ve buna uymayan bilgiden kaçınma eğilimini tanımlayan bilişsel bir ön yargıdır. İnsanlar, görüşlerini destekleyen bilgileri seçtiklerinde ve aksi bilgileri görmezden geldiklerinde bu ön yargıyı sergilemektedir. Eleştirel düşünme becerileri artırılarak bu ön yargı yönetilebilmektedir.

Bilişsel Çelişki (Cognitive dissonance); çelişkili inançlara, fikirlere ya da değerlere sahip olunduğunda ortaya çıkan durum ve kişinin kendi inançlarıyla çelişen bilgilerle karşılaştığında yaşadığı olumsuz deneyimleri ifade eder. Bilişsel çelişki, yaşanılan olumsuz deneyimleri hafifletmek için güvenilir bilgileri reddetmeye sebep olabilmektedir. Bilişsel çelişki teorisine göre iki düşünce birbiriyle psikolojik olarak tutarlı olmadığında, insanlar tutarlı hale gelene kadar onları değiştirmek için ellerinden geleni yapmaktadır. Bunun sebebi, çelişme durumunda yaşanılan tetiklenme sonucu bireylerin psikolojik olarak yaşadıkları rahatsızlık hissini çözmenin bir yolunu bulmaya çalışmasıdır.

Yazar: Canan Önerli
Editör: Ozan Yazıcı

Kaynakça:

• Kiraz, E. (2020). Sosyal Medyada Sahte Haberin Yayılmasında Kullanıcı Faktörü, İNİF E- Dergi, 5(1), 9-24.
• Görkem Ş. Y. (2018). Teknolojik Belirleyicilik, Minimal Etki ve Bilişsel Çelişki Kuramları Bağlamında Gerçek Ötesi Kavramı. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(1), 95-108.
• First Draft. (2020). Yanlış Bilgi Psikolojisi I: Neden Savunmasızız? (Çev. Teyit.org). Erişim Adresi: https://teyit.org/yanlis-bilgi-psikolojisi-i-neden-savunmasiziz.
• Parlar Dal, E., & Erdoğan, E. (2021). Dezenformasyonla Mücadele El Kitapçığı. RDM EDU. Erişim Adresi: https://www.rdmedu.com/.
• Kırdemir, B. (2020). Türkiye’nin Dezenformasyon Ekosistemi. Siber Politikalar ve Dijital Demokrasi (4), 1-30. Erişim Adresi: https://edam.org.tr/wp-content/uploads/2020/07/T%C3%BCrkiyenin-Dezenformasyon-Ekosistemi-Genel-Bak%C4%B1%C5%9F-Bar%C4%B1%C5%9F-K%C4%B1rdemir.pdf.
• Foça, M. A. (2019). Sözlük: Yanlış Bilginin En Yaygın Yedi Türü. Erişim Adresi: https://teyit.org/sozluk-yanlis-bilginin-en-yaygin-7-turu.
• Silsüpür, S. (2018). Bilgi Bozukluğunu Anlamak İçin Kavramlar. Erişim Adresi: https://teyit.org/bilgi-bozuklugunu-anlamak-icin-kavramlar.

Görsel Kaynakça:

• https://abcnews.go.com/US/ways-spot-disinformation-social-media-feeds/story?id=67784438
• https://blogsvoxpopuli.wordpress.com/2020/04/24/media-in-india-politics-of-regulation-in-a-time-of-false-news/