Kişiliğin Özeti: Beş Büyük Faktör Kuramı

Kişiliğin Özeti: Beş Büyük Faktör Kuramı

Kişilik kelimesi, Latince “persona” kelimesinden türetilmiştir. Persona’nın ilk anlamı, eski Roma döneminde tiyatro oyuncularının rollerine uygun olarak yüzlerine taktıkları “maske” idi. Bu maskelerin oyuncular tarafından kullanılma amacı, belli bir kişiliği temsil etmek, onun yansıyan özelliklerini ortaya koymaktı. Bu maskelerin sahip olduğu özellikler günümüzde kullandığımız “kişilik” kelimesinin içeriği ile şaşırtıcı derecede benzerlik göstermektedir. Gerçekte kişiliğin bir yanı, insanın öteki kişilerle ilişkilerinde aldığı tavır, gösterdiği davranış, başka bir deyişle, taktığı maskedir. Çevresiyle sürekli ilişkide olan insan, çoğu kez duygularına, düşüncelerine, tutum ve davranışlarına olduklarından değişik biçim vermeye çalışır. Bu verdiği biçimler ise C.G. Jung’un kişilik kuramlarından biri olan persona(maske) arketipidir. İnsan,  persona arketipi sayesinde çevresiyle uyum içinde yaşayarak sosyal rollerine uyum sağlar ve benliğini olumsuz imajlardan korur.

Şekil-1

Kişilik teorisine yönelik araştırmalar incelendiğinde, kişilik teorilerine dair yaklaşımlar hakkında fazlaca bilgi olduğu görülür. Kişilik ve davranışın kişiliği açıkladığı gerçeği arasındaki doğrudan ilişkiyi kuran araştırmalar sonucunda tahmin edilebilir davranış kalıpları ortaya çıkmış ve dolayısıyla kişilik özelliği teorisi hem kişiliği hem de sosyal psikologları birleştiren bir reform gerçekleştirmiştir.

Tarihten günümüze kadar pek çok kişilik teorisi ortaya atılmakla birlikte, günümüzde en çok kabul edilen ve kullanılan “Beş Büyük Faktör Kuramı” diğer bir deyişle: “Büyük Beş (The Big Five)” kuramıdır.

Beş Büyük Faktör Kuramı’na Göre Kişilik Özellikleri Nelerdir?

Beş Faktör (The Big Five) kişilik modeli, kişilik özelliği teorisinin temellerinden ortaya çıkan kişilik kümelerinin gruplamasıdır. İnsan kişiliğinin 5 farklı faktör yönünden analizine dayanır. Bu faktörler; Deneyime Açıklık (Openness), Sorumluluk (Conscientiousness), Dışadönüklük (Extroversion/Extraversion), Uyumluluk (Agreeablesness), Duygusal Denge (Neuroticism). 1996 yılında 250 ikiz kardeşle yapılan deneylerde, bu kişilik faktörlerinin hem genetik hem de yetiştirilmeye bağlı olarak değişebildiği; Deneyime Açıklık %61, Sorumluluk %44, Dışadönüklük %53, Uyumluluk %41 ve Duygusal Denge %41 oranında genetik miras ile geçtiği gözlemlenmiştir.

Deneyime Açıklık

Deneyime açıklık (openness) faktöründe yüksek düzeyde bulunan insanlar, yüksek hayal gücü ve sezgi gibi özelliklere sahiptir. Bu özelliği yüksek olan insanların geniş bir ilgi yelpazesine sahip olduğu gözlenmektedir. Dünya hakkında meraklıdırlar, yeni insanlarla tanışmaya, yeni şeyler öğrenmeye ve yeni deneyimlere atılmaya can atarlar.

Sorumluluk

Sorumluluk (conscientiousness) faktöründe yüksek düzeyde bulunan insanlar, yüksek düzeyde düşüncelilik, dürtülerini iyi kontrol etmek ve hedefe yönelik davranışlarda bulunma özelliklerine sahiptir. Yüksek derecede vicdan sahibi insanlardır. Organize olma ve ayrıntılara dikkat etme eğilimindedirler. Önceden plan yaparlar ve bu plana uyarlar. Davranışlarının farkındadırlar ve başkalarını nasıl etkilediğini düşünürler.

Dışadönüklük

Dışadönüklük (extraversion) faktöründe yüksek düzeyde olan insanların karakteristik özellikleri; kolay heyecanlanma, girişkenlik konuşkanlık, öz güven sahibi olma ve yüksek miktarda duygusal ifade kullanmalarıdır. Başka insanlarla birlikte olmak onların enerjik ve heyecanlı hissetmelerine neden olur.

İçedönük insanlar ise daha çekingen olma eğilimindedirler ve sosyal ortamlarda daha az enerjik olma eğilimindedirler. Sosyal olaylar -insanların içinde bulunmalarına neden olan olaylar- yorgun hissetmelerine neden olabilir ve “yeniden şarj olmak” için genellikle yalnız ve sessiz bir ortama ihtiyaç duyarlar.

Uyumluluk

Uyumluluk (agreeableness) faktörü güven, fedakarlık, nezaket şefkat ve diğer toplumsal davranışlar gibi nitelikleri içerir. Bu faktörde yüksek olan insanlar daha işbirlikçi olma eğilimindeyken, düşük olanlar ise daha rekabetçi ve bazı durumlarda manipülatif olma eğilimindedirler.

Duygusal Denge

Türkçe literatüre duygusal denge olarak çevrilen aslında nevrotiklik olan faktör; üzüntü, huysuzluk ve dengesizlik ile karakterize bir özelliktir. Bu özellikte yüksek olan kişiler; ruh hali değişimleri, kaygı, sinirlilik ve üzüntü yaşamaya meyillidirler. Bu özellikte düşük olanlar ise daha istikrarlı ve duygusal olarak dirençli olma eğilimindedirler.

Kişiliğimiz  Sadece Beş Büyük Faktörden mi İbaret?

İnsanın karakteri ve kişiliği sadece 5 faktörle ölçülemeyecek kadar derin bir okyanustur. Bu 5 faktör sadece geniş kişilik alanlarını temsil etmektedir. Ve çoğu insan bu kişilik faktörlerinde uçlarda değil ortalarda bulunur. İnsan kişiliğini oluşturan faktörlerin 4.000 adet olduğunu söyleyen psikologlar dahi bulunmaktadır.

Kaynakça

VeryWellMind. (Temmuz 13, 2020). The Big Five Personality Traits.

Erişim adresi: https://www.verywellmind.com/the-big-five-personality-dimensions-2795422#what-factors-influence-the-big-five-traits

Power, R. A., & Pluess, M. (2015). Heritability estimates of the Big Five personality traits based on common genetic variants. Translational psychiatry, 5(7), e604.

Erişim adresi:https://doi.org/10.1038/tp.2015.96

Bitlisli, F., Dinç, M., Çetinceli, E., Kaygısız, Ü. (2013). Beş Faktörlü Kişilik Özellikleri ile Akademik Güdülenme İlişkisi. (ss. 458-480). Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18(2).

Şekil-1 erişim adresi: https://st.depositphotos.com/1011621/2014/v/450/depositphotos_20141565-stock-illustration-theatrical-masks.jpg