Kulüp Dizisinde Merak Uyandıran Ladino Dili Nedir?

Genel Kültür Sinema Tarih

14.12.2021

Kulüp Dizisinde Merak Uyandıran Ladino Dili Nedir?

Yahudilik, dünya üzerindeki en eski tek tanrılı din olarak bilinir. Ortadoğu’dan dünyaya yayılan bu dinin mensupları tarih boyunca birçok zorlukla mücadele etmiştir. Mısır tarafından köleleştirilmeleri, Babil tarafından sürgün edilmeleri ve Roma tarafından şehirlerinin yok edilmesi buna örnek olarak verilebilir (Aharoni, 2006).

Babil Sürgünü

Yahudi komünitesi bundan dolayı kendini hep hayatta kalma mücadelesi içinde bulmuş ve kendilerine ait bir devletleri olmadığı için dünyanın farklı coğrafyalarına dağılmıştır. Bunların arasında en önde gelenleri Doğu Avrupa’da yaşayan Aşkenaz Yahudileri ve Akdeniz’de yaşayan Sefarad Yahudileridir (Ben-Ur, 2009).

Sefaradların Tarihi

Sefarad Yahudileri, 15. yüzyıla kadar İspanya ve çevresinde yaşamlarını devam ettirmişlerdir. Sonrasında 1492 yılında Endülüs Devleti’nin yıkılmasıyla Aragon ve Kastilya krallıkları tüm İspanyayı kontrol altına almıştır. Endülüs’den farklı olarak bu krallıklar homojen bir devlet istedikleri için İspanya’da yaşayan Yahudi ve Müslümanlara yönelik pogromlara girişmiştir. Bunun üzerine bu iki topluluğun bir kısmı kendi imkanlarıyla farklı ülkelere göç etmiştir (Kamen, 1988). Diğer bir kısmı ise, özelikle Yahudiler, 2. Beyazıt’ın girişimleriyle Osmanlı topraklarına yerleşmiştir. 1523 yılında Rabbi Elijah 2. Beyazıt’ın İspanyada yaşayan Yahudileri ülkesine davet ettiğini söylemiş, Kanuni Sultan Süleyman’a da övgüler dizerek onun döneminde İsrail’in yeniden dirileceğini iddia etmiştir (Lehmann, 2005, s.17).

Sefaradların İspanya’dan kovulması

Ladino

Yahudiler, Osmanlı topraklarına yerleştikten sonra İbranice’de İspanya anlamına gelen Sefarad kelimesini kendilerini tanımlamak için kullanmışlardır. Ayrıca, geldikleri andan itibaren diğer Osmanlı halklarına entegre olmuşlar ve aktif olarak sosyal hayatta yer almışlardır. İspanya’da İspanyolca konuşan Yahudilerin konuştukları dil, Anadolu’ya geldikleri zaman değişimlere uğramaya başlamıştır. Zaman içinde bu değişimler sayesinde Ladino dili ortaya çıkmıştır. Bu dil oldukça zengin bir kelime haznesine sahip olmakla birlikte içinde İspanyolca, İbranice, Türkçe, Rumca ve İtalyanca kelimeler barındırmaktadır (Lehmann, 2005). Örneğin, “fostan” kelimesini Türkçe “fistan”dan, “piron” (çatal) kelimesini Rumca “piruni”den, “presto” (hızlı) kelimesini İtalyanca “presto”dan almşlardır (Şarhon, 2015). Bununla beraber, Sefaradlar İspanya’dan Osmanlı topraklarına geldikleri zaman yanlarında matbaalarını da getirmişlerdir. Bu matbaalarla 1493 yılında Arba’ah Turim adlı kitabı ve ardından 1504-1566 yılları arasında 120 adet kitap basmışlardır (Lehmann, 2005, s.21).

Selanik Sefaradları

Günümüzde Ladino

18. yüzyılda Osmanlı topraklarında yaşayan her halk gibi Yahudiler de kendini modernize etmeye çalışmıştır. Bu dönemde Fransızca eğitim veren Alliance Israelite Universelle okulları kurulmuştur. Bu okulların amacı, Osmanlı sınırları içerisindeki Yahudileri Batı’da yaşayan Yahudiler gibi modern ve eğitimli olmalarını sağlamaktır. Bu okullar bu amacı sağlarken aynı zamanda Yahudi cemaati içinde bir takım sorunlara sebep olmuştur. Fransızca bilmeyen Yahudiler, bu okullara giden veya buradan mezun olanlar tarafından aşağı sınıf olarak görülmüşlerdir. Yahudilerin arasında Fransızcanın yayılması Ladino dilinin önemini azaltmış ve Ladino’nun varlığı tehdit edilir hale gelmiştir (Şarhon, 2015). Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra “Vatandaş, Türkçe konuş!” kampanyalarından dolayı ise Ladino dilini kullanan Yahudi sayısı oldukça azalmıştır. Ayrıca, 1900’lerden sonra Anadolu ve Balkanlar’ın kaos halinden dolayı bu bölgelerde yaşayan Sefaradların birçoğu Amerika’ya göç etmiştir. Bu sebeplerden dolayı ülkemizde Ladino dilini kullanan insan sayısı oldukça azalmıştır.

Mezarlıkbaşı Alliance Israélite Universelle Okulu

Sonuç

Kısacası tarihi çok eskiye dayanan Yahudi topluluğu, farklı coğrafyalarda yaşadıkları için çok sayıda kültürle etkileşimde bulunmuştur. Bu etkileşimlerin sonucunda doğan kültürel ögelerden biri de Ladino dilidir. Fakat 1800’lerden sonra Yahudi cemaatinin içinde yaşanan olaylar ve Türkiye’nin gayrimüslimlere yönelik politikalarından dolayı Türkiye’de Ladino dilini kullanan kişi sayısı oldukça azalmıştır. Günümüzde de Ladino dili çok az sayıda Sefarad tarafından konuşulmakta ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.

Ladino Dilinden Şarkılar

1-Durme Durme (Uyu Uyu)

2-Kondja Mia (Goncam Benim)

3-Sien Drahmas Al Dia (Günde Yüz Drahmi)

Aslen Grekçe olan bu şarkı zaman içinde Selanik’te yaşayan Sefaradlar tarafından Ladinocaya uyarlanmışıtr.

4- Hayvde Soyle (Haydi Söyle)

Bu son şarkı Ladino dilinde olmasa da Sefaradların Türkiye’den ayrılsalar bile hâlâ Türkçe şarkıların etkisinde olduklarını ve Anadolu ile bağlarını hiç koparmadıklarını gösteriyor.

Yazar: Ahmet Ziya Boz
Editör: Dila Taşdelen

Kaynakça

Aharoni, Y. (2006). The Jewish people: an illustrated history. Londra: A&C Black.
Ben-Ur, A. (2009). Sephardic Jews in America. New York University Press.
Gerber, J. S. (1994). Jews of Spain: A History of the Sephardic Experience. New York: Simon and Schuster.
Lehmann, M. B. (2005). Ladino rabbinic literature and Ottoman Sephardic culture. Bloomington: Indiana University Press.
Kamen, H. (1988). The Mediterranean and the expulsion of Spanish Jews in 1492. Past & Present, (119), 30-55. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/651019
Şarhon, K. G. (2015). Judeo-Espanyol /Ladino:Türkiye Yahudilerinin Dili. Büyük İstanbul Tarihi. Erişim adresi: https://istanbultarihi.ist/246-judeo-espanyol-ladino-turkiye-yahudilerinin-dili.