İnsanlığın Yıldızı Meryem El-İcliyye: Astronom ve Usturlap Ustası Bir Kadın

Yıldızların, insanlık tarihinin şekillenmesinde etkili olduğu söylenmektedir. Denizlerde yeni dünyalara giden rotaları keşfetmede, burçların tayininde veya kayıp giden bir yıldızdan iyi bir gelecek dileyenler tarafından, tarihin her döneminde önemli bir yol gösterici olarak kabul edilmiştir. Hatta 10. yy Suriyesi’nde bile, yaşamın sırrını yıldızlarda bulan Müslüman bir kadın vardır: Meryem “el-Usturlabi” el-İcliyye.

Babasından Kızına Miras Kalan Zanaat

Meryem el-İcliyye 10. yüzyılda Suriye’nin Halep şehrinde yaşamıştır. Kaynaklar, yaşadığı süre içinde yapılmış olan en detaylı, hassas ve usta işi usturlapları kendisinin yaptığını söyler (Machkour, 2017)

El-İcliyye, mühendislerden ve imalatçılardan oluşan bir ailenin içine doğmuştur. Meryem’in babası, Bağdat’ta tanınmış bir usturlap üreticisi ve dünyanın hayatta kalan en eski usturlabını icat ettiği kayıtlara geçen bilim adamı Bastulus’un çırağıydı. Babasının vefatından sonra mesleğinden etkilenen Meryem, usturlap imal etmeye devam etti. İyi bir matematik ve astronomi bilgisine sahip olan Meryem, o yıllarda yaşayan birçok kadının aksine, farklı şeylere ilgi duyarak kendisine bir meslek edinmiş ve bu becerisiyle anılır olmuştu. Hatta el yapımı tasarımları o kadar karmaşık ve yenilikçiydi ki, dönemin Halep Emiri Seyf-Al-Dawla tarafından sarayda çalışmak üzere davet edilmişti.

 “Al-Asturlabı” Adının Verilmesi

Saatin yaygınlaşmasından çok önce, Müslüman astronomlar, zaman ve mekânı tek bir alette toplayan usturlaplar imal etmiştir. Usturlap yeni icat edilen bir alet değildi; İskenderiyeli Theon, usturlabı 5. yüzyılda icat etmişti. Ancak namaz vakitlerinin hatasız şekilde hesaplanması gerektiği için İslam medeniyetinde daha karmaşık aletlerin geliştirilmesi gerekmiştir. Usturlaplar, hem bilimin ilerlemesi hem de Müslümanlar için önemli bir rol oynamıştır. Bu sebeple de bu tür enstrümanları imal edebilmek her dönemde prestijli bir kariyer sağlamıştır. Bu kariyeri takdiren ve el-İcliyye’nin onuruna, 1990 yılında, Henry E. Holt tarafından Palomar Gözlemevi’nde keşfedilen bir ana kuşak asteroite “7060 Al-‘Ijliya” adı verilmiştir. Ayrıca Meryem, 1001 Inventions* tarafından, Orta Çağ’da İslam dünyasının uygarlığın her alanında gelişme gösterdiği dönemini ifade eden İslam Rönesansı’nın (İslam’ın Altın Çağı) sıradışı kadınları arasında sayılmıştır.

Okorafor’un “Binti”si İçin İlham Kaynağı

2016 yılında bilim kurgu yazarı ve Nebula Ödüllü Nnedi Okorafor, Binti adlı romanında, kahramanının ilham kaynağının Meryem el-Usturlabi olduğunu açıklamıştır. Bahsi geçen ana karakter (Binti), usturlap yapımında uzman olan genç bir kadındır. Yazar, el-Usturlabi’yi Birleşik Arap Emirlikleri’nde ki bir kitap festivalinde tanıdığını; Meryem’in adının Binti’nin hayatına dokunduğunu ve Binti’nin babasının da usturlaplar yaparak, Meryem’in ilham verici hayatından etkilendiğini belirtmiştir.

İnsanlığın Yıldızı: El-İcliyye

El-İcliyye, günümüzde pusula, navigasyon cihazları başta olmak üzere zaman, mesafe ölçümüne yarayan ve astronomik hesaplarda kullanılan birçok cihazın atası olan usturlabı geliştirerek yaşadığımız çağda adından etkili bir şekilde söz ettiren bir bilim insanıdır. Bugüne dek hiçbir usturlabı, imzası bulunamadığı veya teyit edilemediği için bulunamamıştır. “Ama yine de bıraktığı miras, gökyüzünde kayan bir yıldız gibi kendinden sonra gelenlere ışık oldu.” (Machkour, 2017)

Usturlap Nedir?

Uygulamalı bilimin büyük bir dalı olan usturlap, Güneş’in ve yıldızların konumlarıyla ve zamanla ilgili problemlerin çözümünde kullanılan astronomik bir alettir. Birçok astronomi probleminin çözümü için gerekli olan matematiksel hesaplamalarda kullanılır. İlk dönem basit usturlaplar, Yunan medeniyetinde kullanılmış ancak en gelişmiş şekline İslam coğrafyasında kavuşmuştur. Adı, Yunanca “yıldız” anlamına gelen “aster” ve “almak, ölçmek, yakalamak” anlamına gelen “lambanein” kökünden gelmektedir. Usturlap kelimesinin ortak anlamı; yıldızları anlamak için kullanılan bir alet şeklinde kullanılabilir. Meryem’in döneminde, gökyüzünün belli bir mekânda ve vakitte nasıl göründüğünü gösteren usturlapların bazıları küçük hacimli olup taşınabilirken bazıları da büyük olup çapları birkaç metreye ulaşmaktaydı. Böylece semada Güneş’in yüksekliği ölçülebilir, gece ve gündüz vakitleri belirlenebilirdi.

*: 1001 Inventions, ödüllü bir İngiliz  bilim ve kültürel miras kuruluşudur. Bilim ve teknolojinin kültürel kökleri hakkında farkındalık yaratan uluslararası eğitim girişimleri düzenler.

Yazar: Elif Uludağ
Editör: Ece GÜNEN

Kaynakça

• Asher-Perrin, E. (2016, 2 Haziran). The Inspiration for Nnedi Okorafor’s Binti is a Muslim Scientist From the 10th Century. Tor.com. Erişim adresi: https://www.tor.com/2016/06/02/the-inspiration-for-nnedi-okorafors-binti-is-a-muslim-scientist-from-the-10th-century/
• Extraordinary Women from the Golden Age of Muslim Civilisation. (t.y.) 1001 Inventions. Erişim adresi: https://www.1001inventions.com/feature/womens-day/
• Mirza, İ. (2021, 5 Nisan). Kimdir? #15: Meryem el-İcliyye. Technosophia. Erişim adresi: https://technosophia.org/teknoloji/kimdir-15-meryem-el-icliyye/
• Machkour, S. (2017, 18 Eylül). Mariam Al-Astrolabi: A Female Scientist or a Wish Upon a Star?. Mvslim. Erişim adresi: https://mvslim.com/mariam-al-astrolabi-a-female-scientist-or-a-wish-upon-a-star/
• Dünyanın İlk Müslüman Kadın Mucidi. (2018, 22 Ocak). Fikriyat. Erişim adresi: https://www.fikriyat.com/kultur-sanat/2018/01/22/dunyanin-ilk-musluman-kadin-mucidi
• Al-ʻIjliyyah. (t.y.). Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Erişim adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Al-ʻIjliyyah