Ophelia’yı Mezardan Çıkaran Oyun: Hamlet Makinesi

Ophelia, Shakespeare’in Hamlet oyununda geçen bir karakterdir. Oyunun öyküsü Danimarka prensi Hamlet’in babasının ölümünden sonra başından geçenleri anlatır. Hamlet bu oyunda bir gece babasının hayaletiyle karşılaşır. Hamlet’in amcası kardeşini öldürmüş ve annesiyle evlenmiştir. Babası, Hamlet’ten intikamını almasını istemektedir. Krallığın görevlilerinden Polonius’un kızı olan Ophelia ve Hamlet aşk yaşamışlardır ancak  bu aşk uzun süreli olmayacaktır. Hamlet, Ophelia’yı terk etmiş ve yanlışlıkla Ophelia’nın babasını öldürmüştür.  Hem Hamlet’in onu terk edişine hem de babasının Hamlet tarafından öldürülmesine dayanamayan Ophelia ise çözümü intihar etmekte bulmuştur. 

Ophelia Miti

Hamlet’in terk edişinden ve babasının öldürülmesinden sonra nehirde intihar eden bir kadın imgesi yüzyıllardır devam etmekte ve romantik bir şekilde kurgulanarak anlatılmaktadır.  Ataerkil dünyanın ağırlığına dayanamayan narin bir kadının öyküsünün temsili Ophelia’dır; ancak bu temsiliyet hep tartışılagelmiştir. Ophelia, ataerkil yapıya boyun mu eğmiştir yoksa kendini öldürerek ona  isyan mı etmiştir?

Ophelia’nın ataerkil sistemin buyruklarına dayanamayıp intihar ettiğini düşünenler olduğu gibi Ophelia’nın intiharının bir seçim olduğunu ve bu seçimin onun bastırılan suskunluğunun bozulmasını sağladığını düşünenler de vardır. İntiharla gelen ölüm Ophelia’yı onu hiçliğe iten dengesiz ataerkil gücün kurulu düzeninden kurtulmasını sağlamıştır (Karadağ, 2019:12).

Ophelia’nın Geri Dönüşü

Ophelia, ataerkil normlarla iç içe yaşamaktadır.  Babası, abisi ve Hamlet, Ophelia’yı birey olarak görmezler. O, Hamlet için bir sevgili, abisi için bir kardeş ve babası için bir kız çocuğudur. Babası Hamlet’le olan ilişkileri konusunda  Ophelia’yı uyarır ve  hareketlerine çekidüzen vermesini, şerefli olmasını talep eder. Abisi O’na Hamlet’in sözlerine inanmaması gerektiğini söyler. Hamlet, Ophelia’yı yüzüne makyaj yaptığı için ayıplar ve manastıra gitmesini emreder. Böylelikle Ophelia, erkek egemen sistemle akrabalık ilişkilerinin dayatmalarıyla çevrelenmiştir. Hamlet’in terk edişi ve babasının ölümü bir yandan onun yolunu kaybetmesine öğrendiği kimliklerin yok olmasına yol açacaktır. Şato içinde çocuk, sevgili ve kardeş  kimlikleri dışında kendine başka bir kimlik inşa edemeyen Ophelia, ancak bu kimlikleri dışlayarak kendine bir varoluş alanı sağlayabilecektir; intihar ederek, kimlikleri reddederek… Ophelia’nın ölümü ataerkil sistemin dayatmalarına karşı bir özgürleşme vaadi olarak da okunmaktadır. 

Modern sonrası dönemin oyun yazarı olan Heiner Müller, Shakespeare’in Hamlet metninden yola çıkmış, Hamlet paradigmasını parçalayarak metnin içindeki çelişkileri ve yeni olasılıkları gözeterek bambaşka bir Hamlet ve Ophelia ilişkisini barındıran “Hamlet Makinesi”ni yazmıştır.  16. yüzyıl Hamleti’nden içerik olarak oldukça farklı olan bu metin, biçimsel olarak da klasik dramatik metinlerden ayrılmaktadır. 

Hamlet Makinesi 

Heiner Müller, Hamlet Makinesi’nde Hamlet’i yalnızca Shakespeare’in Hamlet’i olarak ele almak yerine Batı edebiyat tarihinin klasik bir figürü olarak ele almıştır. Metinler arası bir yolculuğa giren Müller, Hamlet aracılığıyla şiddet ve ataerkil yapının merkeze alındığı Batı tarihini eleştirmektir. 

Hamlet Makinesi’nde Hamlet, Shakespeare’deki biçimiyle intikam isteyen babasıyla karşılaşır.  Ölü bir kral vardır ortada ancak bu sefer hayalet, şiddeti talep eden Batı tarihini ve  Marx’ın ”Avrupa’da bir hayalet dolaşıyor” söylemindeki komünizmi temsil etmektedir. 

Müller, resmi tarihin bir tür barbarlık tarihi olduğunu öne sürer. Dramın işlevinin bir tür ölülerle diyalog kurmak ve ölülerin defnedilmesi görevini taşıdığını belirtir. Barbarlık tarihiyle bir tür hesaplaşma içine giren Müller’e göre resmi tarih kralların, iktidardakilerin, merkezdekilerin dili olmuştur bu sistemin dışında kalanların tarihi ise görülmemiştir. Anlatılmamış, sesleri mezarlara hapsedilmiştir. Ölülerle diyalog görevini üstlenen Müller’in Hamlet Makinesi metninde ise ölüleri temsil eden kişi Ophelia olmuştur. Ophelia’ya radikal bir değişiklik getiren Müller’de Ophelia, ölümü seçmeyecek bir özgürleşme yoluna girecektir. 

Ophelia Mitinin Özgürleşmesi 

Hamlet’in babasının hayaleti; diğer babaları (iktidarları) temsil etmektedir. Müller, Hamlet’i bu metinde babasının zorladığı şiddeti yeniden üreten barbarlık tarihinin sürdürücüsü olarak ele alır. Ophelia artık Hamlet’in temsil ettiklerinin karşıtıdır: Erkek/kadın, katil/kurban, akıl/beden, geçmiş/gelecek. Hamlet’in tutsaklığına karşın o artık özgürleşecek ve erkek egemen sistem tarafından baskılanmış kadın imgesinin -tüm ezilenler gibi- tarihin sürekliliğini kıracak potansiyelini açığa çıkaracaktır (Karacabey, 2007: 208).

 ”Dün kendimi öldürmekten vazgeçtim.”

Hamlet Makinesi’nde intihar etmekten vazgeçmiş bir Ophelia görülür

”Bir zamanlar yüreğim olan saati de söküp çıkarıyorum göğsümden. Sokağa iniyorum, kanımla örtünmüş olarak sokağa iniyorum.”

Özne olmak isteyen, sokağa çıkmaya ve mücadele etmeye hazır bir Ophelia vardır ve bu kişi, artık yüreğindeki saati söküp atmıştır. Ophelia’nın yüreği bir saat olarak gösterilir. Yüreğinin saat şeklinde olması makineleşmiş dünyayı temsil etmektedir. Saati durduran Ophelia ise barbar tarihin temsili saatin taşıyıcısı olmayı reddetmektedir. Müller’e göre modern çağın ve resmî tarihin ayakta kalabilmesi için makineleşmiş bir dünyaya ve makineleşmiş insanlara ihtiyacı vardır. Hamlet de bu makineleşmeden payını alacaktır. 

Makineleşme Teması

”Bir makine olmak istiyorum”

Babasının tahakkümü altında olmak istemeyen Hamlet, intikam almak istemeyecek ve şiddetin sürdürücüsü olmayı kabul etmeyecektir. Ancak Hamlet bu sistem karşısında, Ophelia’nın aksine, makineleşerek özgürleşeceğini düşünmektedir. Hamlet babasıyla yüzleştiğinde duygularını yok saymak pahasına da olsa makineleşerek bu sistemden çıkacağını düşünmektedir. Makineleşme metaforu, modern bireyin sıkıntılarından kurtulabilmesinin yolunun makine gibi davranmaktan geçtiğini dayatan modern sistemi eleştirmek amacıyla kurulmuştur. 

Hamlet makineleşerek özgürleşeceğini düşünürken Ophelia, makineleşmeyi reddetmiş ve saati yüreğinden söküp atmıştır. Ophelia, makineleşen dünyaya öfkesiyle tepki göstermiştir. Böylece Müller, metinde  klasik Ophelia mitinin oluşturduğu kırılgan Ophelia’yı anlatmak yerine erkek egemen sistemi işaret ederek O’nu özgürleşen bir karakter olarak ele almıştır. Metin, Hamlet’in dönüştüremediği ve öldüremediği babaları, Ophelia’nın değiştireceğine olan inancı göstermektedir. 

Yazar: Sinem Çakal
Editör: Ece Günen

Kaynakça

• Karacabey, S. (2007). Modern Sonrası Tiyatro Heiner Müller. İstanbul: Deki Yayınevi.
• Müller, H. (2008). Hamlet Makinesi (Çev. Z. A. Yılmazer). İstanbul: Deki Yayınevi.
• Karadağ, Ö. (2019). Ölmeyi Seçmek: Antigone ve Ophelia’nın Gönüllü Ölümleri. Erişim Adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13548
• Shakespeare. Hamlet. (Çev. S.Eyüpoğlu). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.

Görsel Kaynakça

• https://fnewsmagazine.com/2019/08/the-ophelia-in-ophelia/
• https://everydayoriginal.com/product/ophelia-drawing/
• https://tr.pinterest.com/pin/333688653641284217/
• https://www.deviantart.com/hulloalice/art/Ophelia-First-Illustration-Friday-370824780
• https://illustrationwest.org/53/student/ophelia/