“Bugün Yeni Hayatımın İlk Günü!”: Alışkanlıkları Değiştirmek Üzerine Bir Hipotez

Geride bırakmak istenen kötü alışkanlıklar ya da edinilmek istenen yeni alışkanlıklar özellikle yeni yılın ilk günlerinde gündemde olan bir konudur. Tüm bu alışkanlıklar üzerine alınan kararlar söz konusu olunca bazen şaka amaçlı, bazen ciddi anlamda birçok kişi “Bugün yeni hayatımın ilk günü!” cümlesini kurmuştur. Peki bu cümlede bir gerçeklik payı olabilir mi?

Verplanken ve arkadaşları (2008)’nın teorisi yeni alışkanlıklar ile yepyeni bir hayata başlamanın sanılandan çok daha yakın bir ilişkisi olabileceğini iddia etmektedir. Türkçeye “alışkanlık süreksizliği hipotezi” olarak çevrilebilecek habit discontinuity hypothesis, hayatta yaşanan büyük değişiklikler sırasında eski alışkanlıkları değiştirmeye de yatkın bir esneklik dönemine girildiğinden bahseder. Hayatta rutin hâline getirilen pek çok davranışın bağlamıyla ilişkili olduğu tahmin edilebilir. İş yerinde içilen litrelerce kahve ya da kütüphane molası sırasında içilen sigara bu konuda akla kolayca gelen örneklerdendir. Bu davranışların bağlamıyla ilgili olduğu kolayca tahmin edilebilen bir olgu iken alışkanlık süreksizliği hipotezi bunu bir adım ileriye götürerek bağlam değiştiğinde alışkanlığın da güçsüzleştiğini anlatır.

Rutinlerin Dışına Çıkabilmek

Bu hipotezi destekleyen araştırmalardan biri Verplanken ve Roy tarafından düzenlenmiştir (2016). Yapılan araştırma kapsamında İngiltere’deki bir mahallede yaşayan 800 aileden veri toplanır. Ailelerin yarısı uzun süredir aynı mahallede yaşıyorken kalan yarısı bölgeye yakın zamanda taşınmıştır. Araştırmacılar tüm katılımcılara daha çevre dostu alışkanlıklar edinebileceklerini anlatan bir kitapçık ve çevre dostu aktivitelerinde yardımcı olacak materyaller verir. Sekiz haftanın sonunda yapılan ankete göre yaşadıkları yere yeni taşınan aileler çevre dostu alışkanlıkları günlük hayatlarına adapte etmede daha başarılı olmuşlardır. Dikkate değer bir diğer sonuç ise sadece yeni eve taşınmanın değil, bu değişikliğin ne kadar yakın zamanda yapıldığının da önemli olmasıdır. Öyle ki son üç ay içinde ev değiştiren aileler yeni alışkanlık edinmede başarılıyken 3-6 ay önce taşınmış aileler hiç ev değiştirmemiş ailelerle benzer sonuçlar göstermiştir. Dolayısıyla yaşanan büyük değişikliklerin ardından yeni alışkanlıklar edinmeye karşı daha duyarlı olunan bu esneklik döneminin üç ay gibi bir süreyle sınırlı olabileceği gözlenmiştir.

Alışkanlıklardan Gelen Kısıtlı Bakış Açısı: Tunnel Vision

Yaşanan büyük hayat değişiklikleri karşısında alışkanlıkların da değişime açık hâle geldiği araştırmalarla teyit edilse de bunda hangi mekanizmaların etkili olduğu araştırmacıların ayrıca cevaplamak istediği bir sorudur. Bu mekanizmalara ilk örnek olarak rutin hayatla birlikte otomatikleşen bakış açısının, yani tunnel vision’ın değişmesi öne sürülür. Türkçeye “Tünel görüşü” olarak çevrilebilecek bu kavram otomatikleşmiş davranışların değiştirilmesine engel olan kısıtlı bakış açısını ifade eder. Öyle ki tünel görüşüne sahip olan insanlar alışkanlıklarını kendilerine sorgulatacak yeni bilgilere dikkat etmiyor, alıştıkları davranışlarına alternatif bir yöntem olup olmayacağını bile düşünmüyor olabilirler. Bu duruma, iş yerine giderken daha çevreci bir opsiyon olan toplu taşıma yerine özel araç kullanan insanlar örnek verilebilir. Fujii ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada (2001), araba kullanmayı alışkanlık hâline getirmiş sürücülerden toplu taşımayı tercih etseler ne kadar süre harcayacaklarını tahmin etmeleri istenir. Sonuçlara göre sürücülerin toplu taşımada geçireceklerini düşündükleri sürenin gerçek süreden çok daha fazla olduğu görülür. Böylelikle gerçekte durum farklı olsa da sürücülerin toplu taşımanın zaman kaybı olacağını düşünerek bu alternatife şans vermemiş olabilecekleri görülür.

Alışkanlıkları Hatırlatan İpuçları

Alışkanlıkların devam ettirilmesinde etkili olduğu öne sürülen bir diğer mekanizma ise bulunan çevrede alışkanlıkları harekete geçirecek pek çok ipucu olabileceğidir. Bu düşünceye göre alışkanlıklar sadece istendiği için bilinçli bir biçimde değil, ortamda onu çağırabilecek ipuçları algılandığında otomatik ve bilinçsiz bir biçimde de yapılabilir. Örneğin, yapılan bir çalışmada katılımcıların sinemada olduklarında bayat ve lezzetsiz olsa bile patlamış mısır tükettikleri, ancak sinema dışında bir ortamda aynı davranışı sergilemedikleri gözlemlenmiştir (Neal ve ark., 2011). Dolayısıyla ortamda bulunan ipuçları alışkanlıkların sorgulanmadan, otomatik bir biçimde yapılmasına katkı sağlayarak tünel görüşünün gelişmesiyle de yakından ilişkili olabilir.

Alışkanlık süreksizliği hipotezi özellikle çevresel psikoloji alanında olmak üzere insanlara iklim değişikliğine karşı faydalı olabilecek alışkanlıklar kazandırma üzerine yapılan çalışmalarda kullanılmaktadır. Bununla birlikte bu hipotezi daha geniş kapsamlı düşünüp hayatın diğer alanlarına uyarlamak mümkündür. Böylece kütüphane molalarında içilen sigaranın ne kadar otomatikleşen bir alışkanlık olduğu sorgulanabilir; yaşanan büyük değişimler, yeni alışkanlıklar edinmede bir fırsat olarak kullanılabilir.

Yazar: Elif Yaren Güleroğlu
Editör: Emine Türal

Kaynakça

• Fujii, S., Gärling, T. & Kitamura, R. (2001). Changes in drivers’ perceptions and use of public transport during a freeway closure: Effects of temporary structural change on cooperation in a real-life social dilemma. Environment and Behavior, 33(6), 796-808.
• Neal, D. T., Wood, W., Wu, M. & Kurlander, D. (2011). The pull of the past: When do habits persist despite conflict with motives?. Personality and Social Psychology Bulletin, 37(11), 1428-1437.
• Verplanken, B., Walker, I., Davis, A. & Jurasek, M. (2008). Context change and travel mode choice: Combining the habit discontinuity and self-activation hypotheses. Journal of Environmental Psychology, 28(2), 121-127.
• Verplanken, B. & Roy, D. (2016). Empowering interventions to promote sustainable lifestyles: Testing the habit discontinuity hypothesis in a field experiment. Journal of Environmental Psychology, 45, 127-134.

Görsel Kaynakça

• https://www.realsimple.com/home-organizing/green-living/sustainability-mistakes
• https://www.healthline.com/health/tunnel-vision