Zamanın Dokusu: Ahrida Sinagogu

Milattan önce 667’den bu yana şiirlere, şarkılara ve filmlere konu olan; Byzantion, Nova Roma ve Konstantinopolis isimleriyle de bilinen İstanbul şehrindeki Musevilerin kültürü için ünlü tarihçi Reşat Ekrem Koçu demiştir ki: “İstanbul’da Balat denilince akla Musevi, Musevi denilince akla Balat gelir.” (Koçu, 1944).

Tarihçe

Musevilikte ibadetin temeli mabettir (Eşmeli, 2019, 25). Asıl ibadethane olarak Hz. Süleyman’ın Kudüs’te yapmış olduğu mabedi baz alan Yahudiler, Hz. Süleyman’ın yaptığı bu mabet yıkıldıktan sonra temsilî olarak sinagoglarda ibadetlerini devam ettirmektedirler. Sinagog kelimesi ise Yunanca “sunagógé” (toplantı, meclis) kelimesinden türemiştir (Vikipedi, 2006). 15. yüzyıldaki Roma döneminden beri Türkiye’de yaşayan Yahudiler (Romaniyot) tarafından inşa edilen Ahrida (Ohrida) Sinagogu, ismini kurucularının yaşadıkları ve sonrasında buradan kalkıp İstanbul’a göç ettikleri yer olan Makedonya’nın Ohri kasabasından alır. Sefarad Yahudilerinin arasında azınlık olarak kalan Romaniyotlardan sonra, Ahrida Sinagogu zaman içerisinde Sefarad sinagogu haline geldiği hatta bugünkü var olan yapının önceden yan yana olan Sefarad ve Romaniyot sinagoglarının duvarlarının birleştirilerek oluşturulduğu söylenir [Ahrida Sinagogu (Balat)]. Belirli bir mimari kalıbı olmayan sinagoglar, yapıldığı bölgelere göre farklı yapısal özellikler gösterir. Kürkçü Çeşme Sokağı’nda bulunan bu sinagog, Balat’taki sinagogların en büyüğü ve görkemlisi kabul edilir.

Sinagogun Yapısı ve İç Özellikleri

İnanışa göre sinagoglarda üç temel unsurun bulunması gerekir: Aron Hakodeş (kutsal dolap), Ner Hatamid (devamlı yanan ışık), ve Teva. Aron Hakodeş denilen kutsal dolap, içinde Tevratları bulundurur ve mihrabı oluşturur. Ner Hatamid (devamlı yanan ışık) ise Tanrı’nın varlığını sembolize ettiği için hiç söndürülmez. Teva ise Aron Hakodeş’in önünde bulunan kürsüdür. Ahrida Sinagogu’nda Teva’nın şekli gemi pruvasını andırır. Bunun sebebi ise iki şekilde açıklanmaktadır: Kimilerine göre Ahrida Sinagogu’nun Teva’sı Nuh’un gemisini andırırken kimilerine göre Sefarad Yahudilerini İspanya’dan İstanbul’a getiren geminin pruvasını betimler.

Ahrida Sinagogu’nun Teva’sı

Bu Teva’nın diğer sinagoglardaki Tevalardan ayrılan diğer bir özelliği ise merkezde yer alıyor oluşudur. Yapının özelliklerinde Osmanlı mimarisinin de etkileri vitraylı camlar ve kilit sisteminden anlaşılır (Yılmazer, 2011). Tuğla ve yığma taştan oluşan binanın içten gizlenmiş kubbesi dört kolona oturtulmuştur. Gizli kubbesinin oluş sebebi, Osmanlı zamanında gayrimüslimlerin mabetlerinin sayısını belirli bir düzeyde tutmak ve kubbe inşasına izin verilmemesidir. Ahrida Sinagogu’nun içerisinde diğer sinagoglarda bulunduğu gibi Midraş denilen ilkokul benzeri bir okul bulunmaktadır. Burada dinî bilgilerin yanı sıra, matematik, Almanca ve İspanyolca da öğretilmektedir. Kadın-erkek karma eğitim sistemi bulunan bu okulun ne zaman faaliyete başladığı bilinmese de 1850-1851 yıllarında tamirat için izin alındığı bilinmektedir (Yeşildal, 2006, 82). 1912’ye gelindiğinde Türkçe, Almanca ve İspanyolca dillerinde eğitim verilmeye başlanmıştır. Maddi durumu iyi olan Yahudiler Hasköy taraflarındaki okullarda eğitimine devam ederken Ahrida Sinagogu’nun Midraş’ına maddi durumu daha kötü olan Yahudi çocukları gitmektedir. Ayrıca Ahrida Sinagogu’nun çarpıcı özelliklerinden biri de mahkeme olarak hizmet vermesidir. Burada Kahal (Cemaat) meseleleri görüşülmekte ve Alaha (Yahudi din hukuku) konularında uzlaşılması gerekildiğinde hahamlara müracaat edilmektedir.

Dünya Tarihinde Yeri

17. yüzyılda kendini Mesih ilan eden Sabatay Sevi’nin, İstanbul’da ibadet etmek amacıyla ziyaret ettiği tek sinagog olan Ahrida; II. Dünya Savaşı’nda bir süvari müfrezesini barındırmış, 93 Harbi (Osmanlı-Rusya Savaşı) sırasında da Osmanlı ordusu için 18 Mayıs 1877’de Sadrazam İbrahim Edhem Paşa ve devletin ileri gelenlerinin de katıldığı bir dua töreni düzenlenmiştir. 15. yüzyıldan günümüze kadar birçok olaya tanıklık etmiş olan Ahrida Sinagogu günümüzde hala işlevini yerine getirmektedir. Hanuka (Işık) Bayramları, cumartesi duaları, bar mitzvah ve bayram duaları; Balat Yanbol Sinagogu ile dönüşümlü olarak yapılır. Ziyaret için ise hahambaşılığına randevu başvurusu yapılması gerekmektedir fakat izin alınmış olunsa da sinagogun saat 10’dan sonra ziyaret edilmesi mümkün değildir. Sinagog, 16 Eylül 1987’de koruma altına alınmıştır.

Yazar: Işıl İrem Budak
Editör: Dila Taşdelen

Kaynakça

• Ahrida Sinagogu. (2006). Wikimedia Foundation. Erişim linki: https://tr.wikipedia.org/wiki/Ahrida_Sinagogu