Hepatit C virüsünün keşfi alanında yaptıkları çalışmalarla Nobel Tıp ve Fizyoloji Ödülü’nü kazanan isimler Harvey J. Alter, Michael Houghton ve Charles M. Rice oldu.

 “Bu virüs gerçekten de küresel bir salgın nedeni ve ne yazık ki hala da öyle.”

                                                                                                                  Thomas Perlmann

Nobel Ödülü Komitesi genel sekreteri olan Thomas Perlmann bu kısa cümleyle aslında Hepatit C virüsünün sebep olduğu hepatit hastalığının küresel çapta ne kadar büyük bir tehdit oluşturduğunu bizlere özetliyor. 130 ila 170 milyon insan yani dünya nüfusunun yaklaşık 3%’ü kronik Hepatit C ile yaşamaktadır. Her yıl 3-4 milyon insan hastalığa yakalanıyor ve yılda 350,000 insan Hepatit C ile alakalı hastalıklar yüzünden hayatını kaybediyor. Bu veriler ışığında bu hastalığı adeta küresel bir salgın olarak değerlendirmek  aslında pek de yanlış bir ifade sayılmaz.

Geçtiğimiz günlerde Nobel Ödülü’ne layık görülen çalışmalar ve insanlığa büyük fayda sağlayan bu çalışmaların arkasındaki isimler açıklandı. Hepatit C virüsünün keşfi alanında yaptıkları çalışmalarla Nobel Tıp ve Fizyoloji Ödülü’nü kazanan isimler Harvey J. Alter, Michael Houghton ve Charles M. Rice oldu. Peki, ismen çok da yabancı olmadığımız hepatit virüslerinden olan Hepatit C virüsü ve sebep olduğu hastalık tam olarak nedir, içinde bulunduğumuz pandemi döneminde bu virüs çalışmasının geçirdiği süreçlerden ne tür bir çıkarım yapabiliriz? Bu ve bunlara benzer birkaç soru kamuoyu tarafından gerek sosyal medya üzerinden gerekse internetteki arama motorları üzerinden yapılan araştırmalar sayesinde dile getirilmiş oldu.

Bu yazıda da bu sorulara cevaplar vermeye çalışacağız.

İçerik:

1. Hepatit Nedir?
2. Hepatit Virüslerinin Keşfi ve gelişmeler
3. Yapbozun son parçası: Virüs kendi başına hepatit etmeni mi yoksa yardımcı etmenler de var mı?
4. Hepatit Hastalığının Kısa Bir Özeti
5. Bu Çalışma Bize COVID-19 Hakkında Ne Öğretebilir?
6. İlgili Okumalar

Hepatit Nedir?

Genel olarak hepatit özellikle karaciğeri olumsuz etkileyen bir çeşit enfeksiyon hastalığıdır. Bir diğer ismi de direkt olarak karaciğer enfeksiyonudur. Kelimenin kökeni Yunanca  karaciğer ve yangı anlamına gelen “hepar” ve “itis” kelimelerinin kombinasyonundan gelmektedir. Hepatit ileri safhalarda siroza hatta kansere bile yol açabilen ciddi bir sağlık sorunudur. Hastalığın en önemli ve sık bulaşma yolu kan yoludur. Semptomları sarılık, iştahsızlık, yorgunluk, kramp, sancı gibi çoğu zaman hastayı şüpheye sokmayacak türde belirtilerden oluşmaktadır. Bu da hastalığın ilerlemesini sağlamakta ve tedavi sürecini zorlaştırmaktadır. Yapılan çalışmalar hastalığın sebepleri olarak aşırı ve sık alkol tüketimini, çevresel ve toksik özellikteki maddeleri, otoimmün (vücut bağışıklık sisteminin vücuda çeşitli hatalar sonucu saldırması) hastalıklarını işaret etmektedir. Belirtilen nedenler arasında en sık hastalık yapan etmense virüslerdir.

Karaciğer enfeksiyonunun en büyük sebebi olan hepatit virüsleri A,B,C,D,E olmak üzere 5 tiptedir. Fakat hepatit virüsü sebebiyle gerçekleşen hepatitin %90’ından daha fazlası A,B,C tipi virüs kaynaklıdır.

Hepatit Virüslerinin Keşfi ve  Gelişmeler

Hepatit virüs çalışmalarının tarihsel sürecine  göz atalım.

İlk Çalışmalar

1940’larda yapılan araştırmalar sonucu hepatit hastalığına sebebiyet veren iki ana hepatit virüs türü tespit edilmişti. Bunlardan ilk tespit edilen virüs adından da anlaşılacağı gibi Hepatit A olarak adlandırılmıştı. Daha detaylandırılmış çalışmalar sonucu Hepatit A virüsünün bulaşma yolunun kirli su ve gıda olduğu ayrıca vücutta uzun süreli etkileri olduğu anlaşılmıştı.

Tespit edilen ikinci tip hepatit virüsünün bulaşma yolunun kan ve vücut sıvılarıyla gerçekleştiği bulunmuştu. İlerleyen çalışmalar bu yeni hepatit virüsünün çok ciddi tehlikeler doğurabileceğini ortaya çıkarmıştı. Çünkü bu virüs siroza hatta daha ileri seviyede kansere sebep olabilen kronik, tekrar tekrar hasta edebilen bir virüstü. Bu bulunan yeni tip hepatit virüsünü tehlikeli yapan bir diğer ve belki de en önemli özelliği hastalık ilerleyinceye kadar belirgin semptomları ortaya çıkarmamasıydı. Yani enfeksiyon kapmış hasta hastalandığına dair şüphe edecek kadar belirgin özellikte semptom hissetmiyordu. Bu enfeksiyonun gizlice gelişme sistemi de hastalığın daha da ilerlemesini sağlıyor ve tedavinin başarıya ulaşmasını da zorlaştırıyordu.

Bu sinsice ilerleme gösteren hastalık sebebiyle her yıl dünya genelinde 400 binden fazla sayıda insan hayatını kaybetmektedir. Ölüm oranlarının fazlalığı, hastalığın neredeyse belirti göstermeden hızla karaciğeri tahrip edebilmesi özellikleri değerlendirildiğinde; kan yoluyla bulaşan, kronik hepatit yapan bu enfeksiyon, HIV enfeksiyonu ve tüberküloz (verem) ile karşılaştırılabilir ölçekte küresel bir sağlık sorunu olarak değerlendirilmektedir.

1976 Nobel  Tıp veya Fizyoloji Ödüllü Çalışma

1960’lı yıllara geldiğimizdeyse kan yoluyla taşınan hepatit hastalığına neden olan etmenlerin yavaş yavaş anlaşılmaya başladığını gözlemliyoruz.

Baruch Blumberg isimli bir biliminsanı az önce bahsettiğimiz kan yoluyla bulaşan hepatit hastalığına neden olan bir virüsü keşfetti. Blumberg, ilk kez izole edilip gözlenen bu virüsü Hepatit B olarak adlandırdı. Çalışmalarını virüsün vücuda girdikten sonra tetiklediği mekanizmaları daha iyi anlamaya, Hepatit B virüsünün tanısını en doğru şekilde koymaya ve bir Hepatit B aşısı geliştirmeye yoğunlaştırdı. Yaptığı bu çalışmalar sonucunda Blumberg 1976 yılında Nobel Tıp veya Fizyoloji Ödülü’ne layık görülmüştü.

Yeniden Doğan Şüphe

Yine aynı yıllarda ABD Ulusal Sağlık Enstitüleri’nde çalışmalarını iç hastalıkları uzmanı olarak  sürdüren  Harvey J. Alter kan nakli almış hastalarda, nakil sonrası gözlemlenen hepatit vakalarını incelemekteydi. Alter ve meslektaşları kan yoluyla bulaşan hepatit vakalarına tanı koyarken ters giden bir şeyleri fark etmişlerdi. Yeni keşfedilen ve kan yoluyla bulaşan hepatit hastalığının nedeni sayılan Hepatit B virüsü tüm vakalarda gözlenmiyordu. Durumu sağlama almak için diğer vakaların Hepatit A virüsü kaynaklı olup olmadığı da incelendiğinde ortaya büyük bir soru işareti çıkmıştı: nedeni açıklanamayan vakaların kaynağı Hepatit B ve Hepatit A virüsü değildi; bilinmeyen bir başka hastalık kaynağının var olması kuvvetle muhtemeldi.

Kan nakli alan hastaların büyük bir kısmında bilinmeyen  enfeksiyon kaynağına bağlı kronik hepatit gelişmesi büyük bir endişenin doğmasına yol açmıştı. Çünkü bu bilinmeyen hastalık kaynağı uygulanacak tedavinin başarı oranının  ön görülebilmesini, en uygun tedavinin seçilmesini engelliyordu.

Alter ve meslektaşları tanı konulamayan hepatit hastalarından gelen kan örneklerini, hepatit hastalığına duyarlı canlılar olan şempanzelere aktarıp hastalık etkenini araştırmaya başladılar. İlerleyen çalışmaların sonucunda, bilinmeyen bulaşıcı hastalık etkeninin bir virüs olduğu tespit edildi. Alter ve ekibinin  bu çalışmaları  kronik hepatit hastalığına neden olan yeni bir hepatit virüsünün varlığını göstermişti. Gizemli hastalık, “A olmayan, B olmayan” hepatit olarak bilinmeye başladı.

Yeni bir virüsün var olduğu bilinse de Alter ve ekibinin yürüttüğü çalışmalarda izlenen geleneksel yöntemler virüsü izole etmeyi (saflaştırma işlemi) başaramamıştı. Bu nedenle virüsün var olduğunu bilmekten ve A olmayan, B olmayan virüs ismini vermekten öteye gidilememişti.

Genetik Yapı Üzerine Araştırmalar

Bu bilinmezlikle geçen A olmayan, B olmayan  isimlendirme süreci yaklaşık 10 yıldan fazla sürdü. İşte bu zaman zarfı sonunda Michael Houghton, gerçekten zorlu bir çalışma sürecine girerek virüsün genetik yapısını araştırmaya başladı.

Houghton ve ekip arkadaşları hepatitli hastaların kan örneklerinin transferi sonucu enfeksiyon kapmış şempanzelerin kendi kanlarından örnekler toplayarak bu örneklerden genetik materyeller elde ettiler. Elde edilen genetik materyellerin büyük bir kısmının şempanzelere ait olduğu fakat geri kalan farklı türdeki genetik yapının virüse ait olabileceği ihtimali incelemelerle anlaşıldı.

Vücuda giren yabancı maddelere karşı üretilen antikorlar vücuda giren maddenin tanımlanmasında önemli rol oynarlar. Bu sebeple yürütülen çalışmaların bir ayağı da hepatit olmuş hastaların kanında hepatit antikorlarının bulunma ihtimali üzerinden ilerledi. Hastaların kan serumlarında bulunan virüsün genetik dizileri ve özellikle de virüsün proteinlerini sentezleyen kısımları çoğaltıldı. Uzun incelemeler sonunda daha önce rastlanmamış bir pozitif klon tanımlandı. Kronik hepatit hastalarının kanındaki antikorlar ile  yeni keşfedilen pozitif klon eşleştirildiğinde uzun zamandır izole edilemeyip tam anlamıyla yapısı incelenemeyen gizemli virüsün bu virüs olduğu anlaşıldı.

Daha ileri çalışmalarda Flavivirüs ailesine ait yeni bir RNA virüsünden türediği anlaşılan bu virüs Hepatit C virüsü olarak adlandırıldı.

Yapbozun Son Parçası: Virüs kendi başına hepatit etmeni mi yoksa yardımcı etmenler de var mı?

Kan yoluyla bulaşan hepatit hastalığının mekanizmasının tamamen anlaşılması için geriye bu soruya cevap bulmak kalmıştı. Bu soruya cevap niteliğindeki çalışmaların sahibiyse Charles M. Rice‘tı. Washington Üniversitesi’nde araştırmacı olan Charles M. Rice, RNA virüsleriyle çalışan meslektaşlarıyla beraber Hepatit C virüsü genomunun (genom kısaca gen ve kromozomlardaki “genetik materyale” verilen ad olarak tanımlanır) sonunda virüs replikasyonu (virüs replikasyonu kısaca virüslerin içinde bulundukları canlının hücrelerinde kendilerini kopyalaması, kalıtım materyelini eşleyerek çoğaltması işlemidir) için önemli olabilecek daha önce tanımlanmamış bir bölgeye dikkat çekti. Rice ayrıca izole edilmiş virüs örneklerinde genetik çeşitlilikler gözlemledi . Genetik çeşitliliklerden bazılarının virüs replikasyonunu engelleyebileceği ihtimalini dile getirdi.

Genetik mühendisliği prensipleri  sayesinde Rice, virüs genomunun yeni tanımlanan bölgesini içeren ve replikasyonu (çoğalmayı) engelleyici genetik varyasyonlardan temizlenmiş olan Hepatit C virüsünün bir RNA varyantını (kopyasını) üretti. Bu RNA kopyası şempanzelerin karaciğerine enjekte edildiğinde kanda virüs tespit edildi ve kronik hepatit hastalığı olan insanlarda görülenlere benzer semptomatik değişiklikler gözlendi. Bu, tek başına Hepatit C virüsünün açıklanamayan kan yolu aracılı hepatit vakalarına tek başına neden olabileceğinin son ve tamamlayıcı kanıtı olmuş oldu.

Hepatit C virüsünün keşfi ve hastalığa sebep olan etkenlerinin zaman içinde anlaşılması sayesinde, kan testleri büyük ilerleme kaydetmiştir. Bu sayede kan nakli sonrası ortaya çıkan hepatit hastalığı çok hızlı bir şekilde tanı almaktadır. Yapılan bu çalışmalar aynı zamanda hepatit C’ye yönelik anti-virüs ilaçlarının geliştirilmesine hız katmış ve yön vermiş durumda. Çünkü hastalığın vücuda nasıl girdiğinden başlayıp hangi yolu izleyerek hastalık yaptığına kadar varan bilinmezlikler ortadan kalkmıştı. Bu sayede en etkili tedavi yöntemleri belirlenmeye başlamıştır.

Tarihte ilk kez, hastalık artık tedavi edilebiliyor ve bu da Hepatit C virüsünün ortadan kaldırılması umutlarını arttırıyor. Küresel çapta bir sağlık sorunu olan Hepatit C hastalığına karşı mücadele artık çok daha güçlü bir şekilde ilerlemekte.

Hepatit Hastalığının Kısa Bir Özeti

Kısaca toparlayacak olursak hepatitin yani karaciğer enfeksiyonunun iki ana formu bulunmaktadır. Birinci formu, kirli su veya yiyeceklerle bulaşan Hepatit A virüsünün neden olduğu akut (yaklaşık 6 aydan kısa süren) bir hastalıktır. Diğeriyse kan yoluyla bulaşan, genellikle siroza ve karaciğer kanserine (hepatosellüler karsinoma) kadar ilerleyebilen kronik bir hastalıktır.

İşte kan yoluyla bulaşan hepatit hastalığı Hepatit B virüsü veya Hepatit C virüsünden (bu yılki Nobel ödülü kazanan çalışma) kaynaklanmaktadır.

Bu Bize COVID-19 Hakkında Ne Öğretebilir?

Yukarıda bahsettiğimiz virüsün varlığından şüphe etmeyle başlayan ve şu an aşı çalışmalarına kadar ilerlemiş olan süreç 50 yıldan uzun. 50 yıl ve sayısız ekip, yüzlerce bilim insanının verdiği  mücadele gerçekten de bir zafer öyküsü adeta.

Bu 50 yılda gelişen teknikler, hatalardan alınan dersler, yeni öğrenilen yollar sadece hepatit için değil  diğer tüm virüs kaynaklı hastalıklarla mücadelede yol gösterici konumundadır. Bu mücadelenin başında da hiç şüphesiz COVID-19 salgını bulunuyor. Bilimin üstüne koyarak ilerlemesinin  en güzel ve güncel örneklerinden olan bu  çalışmalar bütünü ışığında  COVID-19 salgınına karşı verilen mücadele daha da güçlenmiş ve hız kazanmış durumda.

Belki Nobel kazanan 50 yıllık öğrenme sayesinde yaşadığımız pandemi günleri çok daha hızlı bir şekilde sonlanacaktır.

İlgili Okumalar

Hepatit c ve yapılan çalışmalarla ilgili daha detaylı bilgiye ulaşmak için :

• https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2020/advanced-information/

Kaynakça

MDPI. (2020, Ekim 5). Harvey J. Alter, Michael Houghton and Charles M. Rice Awarded Nobel Prize in Physiology or Medicine in 2020 for Discoveries Around Hepatitis C Virus. MDPI: https://www.mdpi.com/about/announcements/2219 adresinden alındı

Sandra Gonzalez Gompf, S. B. (2019). Hepatitis C Infection (HCV, Hep C). MedicineNet: https://www.medicinenet.com/hepatitis_c/article.htm adresinden alındı

The Nobel Committee for Physiology or Medicine. (2020, Ekim 5). The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2020 was awarded jointly to Harvey J. Alter, Michael Houghton and Charles M. Rice “for the discovery of Hepatitis C virus. The Nobel Prize: https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2020/summary/ adresinden alındı

Vikipedi. (202, Eylül 28). Vikipedi. Genom: https://tr.wikipedia.org/wiki/Genom adresinden alındı

Vikipedi. (2020, Ekim 11). Hepatit C. Vikipedi: https://tr.wikipedia.org/wiki/Hepatit_C#Tarih adresinden alındı

Vikipedi. (2020, Mart 26). Virüs replikasyonu. Vikipedi: https://tr.wikipedia.org/wiki/Vir%C3%BCs_replikasyonu adresinden alındı

Heim, M. H. (2013, Haziran 13). 25 years of interferon-based treatment of chronic hepatitis C: an epoch coming to an end. Nature, pages535–542. doi:10.1038/nri3463

Görseller:

1. https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2020/press-release/
2. https://recovery.care/hepatitis-c-treatment/
3. https://www.nature.com/articles/nri3463
4. https://www.statnews.com/2020/10/05/trio-wins-nobel-prize-in-medicine-for-discovery-of-hepatitis-c-virus/
5. https://www.insidescience.org/news/2020-nobel-prize-medicine-story
6. https://www.freepik.com/free-vector/characters-people-holding-healthcare-icons-illustration_2921449.htm
7. https://interestingengineering.com/discovery-of-hepatitis-c-takes-nobel-physiology-or-medicine-for-2020-home
8. https://www.japi.org/v2b4b4/baruch-blumberg-discoverer-of-hepatitis-b-virus
9. https://www.insidescience.org/nobel-coverage/2020