Batılının Ölüm Karşısında Tavırları

Tarihçi Philippe Ariés, Batı’da ölümün niteliksel değişimini ele aldığı Batılının Ölüm Karşısında Tavırları eserinde, ölümün anlamının ilkel toplumlardan modern topluma gelene kadar ne şekilde dönüştüğüne de değinmektedir.

Ölümün Değişen Niteliği

18. yüzyıldan önce ölüm; hayatla aynı anlama gelen, hayatın doğal akışının içerisinde tanımlanan bir durumdur. Ariés’in anlatımına göre ölen kişilerin ardından kolektif bir yas tutulduğu için ölenin ardında kalanların yaşantılarına geri dönmeleri ve ölümün acısını atlamaları modern dönem insanlarına göre daha kolaydır. Mezarlar bile hanenin bahçesine yapılmakta ve çocuklardan saklanmamaktadır.

Evcilleştirilmiş Ölüm

Orta Çağ’da -geleneksel- ölüm, hastanın kendi yatağında, sevdikleriyle birlikte ve kilise tarafından görevlendirilmiş bir hekimin desteği ile deneyimlediği bir süreçtir. Ölen kişi, doktor ve yakınlarının beraber tuttuğu kolektif yas, ölümün hem ölümü beklerken hem de ölümden sonra bir seremoni olarak deneyimlenmesini sağlamaktadır.

Zaten geleneksel dönemde ölen kişi için de en makul olan kendi ölümüne hazırlanması ve kendi ölümünü deneyimlemesidir. Bu sayede ölümün korkulan veya kaçılan bir şey olmadığı, hayatın bir gerçeği olduğunun kabullenilmiş olduğu anlaşılabilmektedir.

Fakat modern dönemde ölüm bireyselleşmiş ve ölüme yüklenen anlam tamamen değişerek ölünün ardından tutulan yas süreci de farklılaşmıştır. Modern insanların genelgeçer durumu olan yalnızlık duygusundan dolayı, arkada kalan bireyler için kabullenmek, ölümün zor bir durum olarak algılanmasına neden olmuştur.

Senin Ölümün

Ölüm, insanlar için her daim bir anlam ve bir duygu hissettiren durum olduğu için sanat eserlerine de konu olmuştur. Özellikle Ariés’in de belirttiği gibi, 18. yüzyılda ortaya çıkan romantizm akımı ölümü cinsellikle eş değer anlatarak ölümden tat almayı vurgulamaktadır (ss. 58-62).

Ölümün bilindik ve gerçek anlamı, hâlâ sanat eserlerinde yansıtılmasına rağmen anlam olarak cinsellik ve şehvet ile bürünmüş erotik göstergelerin hâkim kılınması ölümün kaçılan bir gerçeklik olma yolunda ilerlediğini göstermektedir.

Yasaklanmış Ölüm

Ölüm akıl dışı, gerçek olmayan ve hayallerin hâkim olduğu bir dünyaya hapsedilerek gerçekliğinden koparılmış, adeta yasaklanmıştır. 19. yüzyıl ile birlikte ölümün anlamı tamamen dönüşüme uğrayarak hastanın kendi yatağında deneyimlediği bir süreç olmaktan çıkmış, hastanelerde deneyimlenen bir süreç olmaya başlamıştır.

Ölüm tıbbi teknolojiler eşliğinde deneyimlenmeye başlandığı için geleneksel dönemde olduğu gibi hekimlerin ölen kişinin evine giderek kişiyi ölüme hazırladığı bir süreç olmaktan çıkmış, tıp uzmanlarının teknik içeren yaklaşımları ile kurumsallaşmaya başlamıştır.

Ölünün ardından yakılan matem devam etse de düzenlenen cenazelerin ticari bir forma büründüğü söylenebilir. Özellikle ölü gömücüler olarak adlandırılan kesimin kendilerini Ariés’in de ifade ettiği gibi elem doktorları olarak tanıtması, ölümün ve tekniklerinin nasıl ticari bir hâl aldığını gösterir niteliktedir (s. 97).

Ticarileşen Ölüm

Elem doktorlarının ortaya çıkması ile ölümün ardından tutulan yas durumunun ortadan kaldırılması amaçlanmış, matem kolektif hafızanın dayattığı bir duygu olmaktan çıkarak ölü gömme tekniklerinin hizmete dönüşmesi ile oldu bittiye getirilen bir şeye dönüşmüştür.

Ölüm modern dönemde kaçılan bir gerçekliğe dönüşmüş, geleneksel dönemde olduğu gibi bir seremoni olmaktan çıkarak “ani ölüm” olarak adlandırılmaya başlamıştır. Modern insan için sevdiği birinin ölümü bir kayba dönüşmüş, sevilen birinin kaybı yerini yalnızlığa bırakmaya başlamıştır. Bu durum, ölümün yaşamdan tamamen ayrıştırılarak hasır altı edilmesine imkân tanımaktadır.

Ariés’in de eser boyunca belirttiği gibi ölümün tarihi de insanlık tarihi kadar eskidir ve insanlık tarihi değiştikçe ölümün tarihi de değişmiştir. 19. yüzyıl ile birlikte mezarlıklar da şehrin dışına taşınmış ve mümkün mertebe sosyal yaşamdan uzaklaştırılmaya çalışılmıştır.

Mezarların Mekânsal ve Niteliksel Dönüşümü

Orta Çağ’da ölüler kiliselerin bahçelerine üst üste gömülerek istiflenirken modern toplumda ölüler gözden uzak tutulmuş ve bir nevi sosyal yaşamdan dışlanmıştır. Ölüm herkes için daimi bir son olması bakımından aynı anlamı taşısa da Orta Çağ’da aristokratlar ve din profesörlerinin kilisede ayrılan özel yerlere gömüldüğü söylenebilir. Fakat ölürken dahi statünün korunması ön planda olsa bile eserde de belirtildiği gibi kilisenin mimari elemanının bir süre sonra aşınarak özel gömü yerlerinin diğer ölülerin olduğu kısımla birleştiği anlaşılmaktadır (ss. 3-52). Böylelikle, başta da belirtildiği gibi ölüm herkes için aynı şekilde maddesel bir yok oluş olması bakımından bir son olarak deneyimlenmektedir.

Sonuç olarak, Batılının Ölüm Karşısında Tavırları adlı eserde anlatılmak istenenin ölümün insanlık tarihi ile birlikte niteliksel bir dönüşüme uğradığı gerçeği olduğu söylenebilir. Geleneksel toplumlarda ölüm bireyin kendi evinde ve kendi yatağında deneyimlediği bir süreçken; modernleşme ile birlikte hastanelerde hasta yatağında deneyimlenmeye başlanmıştır.

Böylelikle geleneksel toplumlarda hekimin de ölen kişinin ailesi ile birlikte tuttuğu bir yas ile sonuçlanan ölüm, modern toplumda hastanelere kapatılarak ani ölüm kategorisinde değerlendirilmiş, ölünün ardında kalan modern bireyin yalnızlığını derinleştirmiş ve ölen kişinin yakınlarının ölümü kayıp olarak değerlendirmesine olanak tanımıştır.

Yazar: Dilara Aydın
Editör: Emine Türal

Kaynakça:

• Ariés, P. (1991). Batılının Ölüm Karşısında Tavırları. Ankara: Gece.

Görsel Kaynakça:

• https://www.bbc.com/future/article/20200205-death-can-our-final-moment-be-euphoric
• https://www.independent.co.uk/topic/death
• https://www.medicalnewstoday.com/articles/321939
• https://tricycle.org/magazine/death-awareness/
• https://www.independent.co.uk/topic/death