Seyirci (Bystander Effect) Etkisi: Kim Yardım Edecek; Ben mi, Başkası mı?

Sokakta birinin saldırıya uğradığını görseniz başka birinin müdahale edeceğini varsayarak yürümeye devam eder miydiniz, yoksa ihtiyacı olan kişiye yardım eder miydiniz?

Seyirci (Bystander Effect) Etkisi  Nedir?

Seyirci etkisi acil bir durumda, çevrede olaya tanık olan kişi sayısı ne kadar fazla ise yardım etmeye karar veren kişi sayısının o oranda düştüğünü belirtmektedir. Yaşanan bu olay; psikolojik taciz, şiddet, saldırganlık gibi durumlar olabilir. Bu etkiye göre, acil bir duruma tanık olan kişinin sorumluluğu seyrelecek; tanık, ihtiyaç duyana yardım edeceğine geçip gidecek veya kurbanı görmezden gelecektir. Acil bir durumda etrafta çok sayıda tanık varsa her bir tanık, orada bulunan diğerler tanıkların müdahale edeceğini düşünerek duruma kayıtsız kalacaktır. Seyirci etkisi, acil bir durumda hiç kimsenin müdahale etmemesi gibi sonuçlara yol açabilmektedir.

Şekil-I

Seyirci (Bystander Effect) Etkisi: Kitty Genovese Cinayeti

13 Mart 1964 tarihinde, Kitty Genovese isimli bir kadın, akşam saatlerinde işinden evine dönerken bir cinayete kurban gitti. Kadın, arabasını evinden birkaç metre geriye park etti ve başına geleceklerden habersiz şekilde evine doğru yürümeye başladı. Bu sırada kendisini daha önceden de rahatsız eden Winston Moseley adlı kişi tarafından saldırıya ve tecavüze uğradı. Saldırıya uğrayan kadın, çığlıklar atarak yardım istedi. Genovese, “Ölüyorum, yardım edin!” diye bağırdığında etraftaki apartmanların ışıkları açıldı ama hiç kimse ona yardım etmedi. Bu sırada olaya tanık olan biri “Kadını rahat bırak!” diye bağırdı. Moseley, bunu duyduğu zaman kısa süreliğine olay yerinden uzaklaştı ve Kitty Genovese’yi yaralı biçimde bıraktı. Genç kadın sürünerek yakındaki binaya geçmek istese de Moseley, kadını kısa sürede buldu ve sırtından defalarca bıçakladı. Olay hakkında ilk telefonu 3.50’de alan polis, hızlı bir şekilde olay yerine gelmişti ancak Genovese çoktan ölmüştü.

“Komşuların bizi gördüğünü fark ettim, çekip gidecektim ama hepsi, korku içinde pencerelerini kapattı ve uyumaya gitti, ben de rahatça işimi gördüm.”
–Winston Moseley.

Şekil-II

Daha sonra olayla ilgili dosya hazırlanırken olayın gerçekleştiği caddedeki apartmanlarda yaşayan insanlardan bazılarının, yardım çığlıklarını duyduğu ve pencerelerinden bakarak olaya tanıklık ettiği fark edildi. Polisi, cinayet gerçekleştikten otuz dakika sonra arayan bir tanık, pencereden olayı gören 37 kişi daha olduğunu söylemişti. Bu ifadeye göre, Genovese saldırganın ilk bıçak darbelerinden sonra bağırıp yardım istediğinde 38 kişi izlemekle yetinmişti. Ancak hiç kimse, saldırıya uğrayan kadına yardım etmemiş ve polisi aramamıştı. Olay sonrası alınan ifadelerde, komşulardan birkaçının polisi aradığı ancak sonrasında emin olmadıklarını söyleyerek telefonu kapattıkları ortaya çıktı. İfadelere göre, tanıklık eden kişiler olayı aşırı alkolden kaynaklanan bir tartışma ya da iki sevgilinin anlaşmazlığı olarak algılamaktaydı. Nitekim bu algılayış şekli, Moseley’in şiddetine devam etmesine sebep olmuştu. Moseley, cinayet sonrası alınan ifadesinde, pencerelerinden olayı izleyen insanları görünce kaçmayı düşündüğünü ancak kimsenin tepki vermemesi üzerine kaçmadığını ve Genovese’yi öldürdüğünü belirtti. Görgü tanıkları ise polis tarafından sorguya çekildiğinde “Eşimin bu olaya dahil olmasını istemedim, korktum, çiftler arasındaki bir tartışma olduğunu düşündük” gibi cevaplar verdiler. 1964 yılında Amerika’da yaşanan Kitty Genovese cinayeti, duyarlılık psikolojisinin sorgulanmasına da neden oldu. Tüm bu yaşananlar, sosyal psikologlar tarafından “Seyirci Kalma Etkisi” olarak adlandırıldı.

Şekil-III

Seyirci (Bystander Effect) Etkisi: Mit mi, Gerçek mi?

1968 yılında John Darlet ve Bibb Lateen adlı iki sosyal psikolog, olayı derinlemesine inceleyerek bir araştırma başlattılar. Acil durumlarda tanıkların davranışını incelemek için elli adet deney tasarlandı. Bu deneyler ile, tanıkların ihtiyaç anında ne kadar çabuk müdahale ettikleri, hangi şartlar altında müdahale etme kararı aldıkları gibi sorulara cevap arandı. Yapılan araştırmalar, bu etkinin farklı olaylarda ortaya çıktığını ve başkalarının varlığı bilindiğinde mağdura yardım etme davranışında azalma olduğunu kanıtladı. 2008 yılında Mark Levin tarafından yapılan başka bir deneyde, tepki ile seyirci topluluğundaki kişilerin birbiriyle olan duygusal durumları arasındaki ilişki incelendi. Seyirci topluluğu birbirini tanıyan kişilerden oluşuyorsa olaya tepki verme olasılığının daha yüksek olduğu ortaya çıktı. Bir başka deneyde, market ortamı kullanıldı ve kasada sıra bekleyen kişi sayısının etkisi gözlendi. Sırada tek kişi varken kasada duran ve deneyden haberi olan kişi, müşteriden izin alıp depodan bir şeyler almaya gitti. Sonrasında hırsız rolündeki kişi, bir kasa birayı çaldı. Kasa sırasında tek kişi olduğunda, kasiyere hırsızlık olayını anlatanların oranı %80 iken,; sırada bekleyen ikiden çok müşteri olduğunda bu oranın %30’a düştüğü saptandı. Bir başka bir deneyde, yolda bayılma rolü yapan oyuncuya çevresinde tek kişi varken yardım edenlerin oranı %85 iken; çevresinde 5 kişi olduğunda, bu oran %30’a düştü.

Şekil-IV

Araştırmalara göre, çevredeki tanık sayısı arttıkça tanıkların müdahale olasılığı azalmakta, böylece seyirci etkisi artmaktadır. Bir kişi, kalabalık bir ortamda yardıma ihtiyaç duyarsa çevredeki her bir kişi, diğerinin olayla ilgileneceğini düşünmekte ve dolayısıyla yardım edilecek kişiye karşı bireyin potansiyel sorumluluğu azalmaktadır. Latane ve Darley’e göre, böyle durumlarda kalabalığın güvencesi, insanları kayıtsızlığa sürüklemektedir. Aynı zamanda, kişilerin kendi yetkinlikleri konusunda sorguya düşmesi de seyirci etkisini artırmaktadır. Olaya tanık olan bireyler, müdahale edecek yetkinliklerinin olmadığını düşünmekte ve tepkisiz kalmayı seçebilmektedirler. Bir diğer sebep ise çoğu kişi için acil bir durumun, gerçekten de acil bir durum olarak algılanmamasıdır. Tüm bu sebeplerin yanında, psikolojik veya fiziksel şiddet görme ihtimalinin getirdiği korku hissi de seyirci etkisinin sebepleri arasında gösterilmektedir.

Yazar: Canan Önerli
Editör: Emine Türal

“Sosyal Deney Serisi” ile ilgili diğer yazılar:

• Bobo Doll Deneyi
• Jane Elliott Deneyi
• Milgram İtaat Deneyi
• Robbers Mağarası Deneyi
• Asch Sosyal Uyum Deneyi
• Stanford Hapishane Deneyi
• John Watson Koşullanma Deneyi
• Seligman Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi

Kaynakça:

Cherry, K. (2020). How Psychology Explains the Bystander Effect. Verywellmind. Erişim Adresi: https://www.verywellmind.com/the-bystander-effect-2795899

Cansızoğlu, Ö. (2012). Seyirci Kalmanın Anatomisi: Hello Kitty! Açık Bilim. Erişim Adresi: http://www.acikbilim.com/2012/02/dosyalar/seyirci-kalmanin-anatomisi-hello-kitty.html

Görsel Kaynakça:

https://tr.pinterest.com/pin/330451691387357956/

https://www.talkmurderwithme.com/blog/2019/7/27/the-murder-of-kitty-genovese

Lin Looi. https://www.behance.net/gallery/11377463/The-Bystander-Effect