Bobo Doll Deneyi: Şiddet doğuştan mı gelir, yoksa sonradan mı öğrenilir?

Şiddet doğuştan mı gelmektedir, yoksa sonradan mı öğrenilir?

Tarihteki en etkili sosyal psikoloji deneyleri arasında yer alan Bobo Doll deneyi, Kanadalı psikolog Albert Bandura tarafından yapılmıştır. Yetişkin bir insan modelin, Bobo bebeğine (Hacıyatmaz) saldırgan bir şekilde davranmasını izledikten sonra çocukların davranışını gözlemlemek suretiyle oluşturulmuş deneydir (Çapri, 2020). Deneyin farklı varyasyonları vardır. İnsan modelinin ödüllendirildiğini, cezalandırıldığını veya Bobo bebeğini fiziksel olarak taciz etmenin bir sonucu olmadığını gördükten sonra çocukların davranışlarını ölçen deney, en etkili varyasyon olmuştur. Öğrenmenin temelini gözlem, taklit ve biçimlendirmenin oluşturduğunu savunan Albert Bandura, “Sosyal Öğrenme Kuramı”nı oluşturmuştur (McLeod, 2014). Bu kuram insanların, sadece ödüllendirildiği ya da cezalandırıldığı zaman öğrenmediği, aynı zamanda başkalarının ödüllendirildiğini veya cezalandırıldığını izleyerek de öğrenebileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Bobo Doll deneyi, Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı’nı test etmek için kullandığı ampirik yöntemlerden biri olmuştur. Öğrenmenin saldırgan davranış üzerindeki etkisini inceleyen Bandura, çalışmalarından elde edilen yeni verilerin, örneğin çocukların şiddet içeren medyayı izleyerek nasıl etkilenebileceğine dair kanıt sunarak deneylerinin önemini göstermiştir (McLeod, 2014).

“Öğrenme iki yönlüdür: biz çevreden öğreniriz ve çevre de bizim eylemlerimiz sayesinde kendisini değiştirir.”
 -Albert Bandura.

Deneyin Örneklemi:

Bobo Doll deneyinin katılımcıları, yaşları 37 ila 69 aylık arasında değişen, 36 kız ve 36 erkekten oluşan çocuk grubudur. Deney öncesinde, çocuklar anaokulunda gözlemlenmiş ve çocukların davranışlarındaki agresiflik, beş puanlık ölçek üzerinden değerlendirilmiştir. Puanlayıcılar arası güvenilirliği sağlayabilmek adına iki farklı gözlemci, birbirinden bağımsız olarak puanlama yapmıştır. Çocuklar, günlük davranışlarında benzer saldırganlık seviyelerine sahip olanlar olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Gruplara ayrılan yirmi dört çocuk agresif, yirmi dört çocuk ise agresif olmayan bir modele maruz bırakılmıştır. Kalan 24 çocuk, kontrol grubu olarak seçilmiştir. Her grupta kız ve erkek çocuk bulunmaktadır. Çocukların yarısının kendi cinsiyet modellerine, diğer yarısının karşı cinsiyet modellerine maruz bırakılması sağlanmıştır. Deneyde manipüle edilecek bağımsız değişken ise çocuklara gösterilen insan modeli olarak seçilmiştir.

Deneyin Yöntemi:

Çocukların arkadaşlarından etkilenmemesi ve dikkatlerinin dağılmaması için, çocuklara teker teker senaryo uygulanmıştır. Deneyin ilk bölümünde çocuklar resim işi yapmak için bir oyun odasına alınmıştır. 6 kız ve 6 erkek çocuğa saldırgan kadın; farklı 6 kız ve 6 erkek çocuğa ise saldırgan erkek, yetişkin model gösterilmiştir.. Odaya alınan çocuklar, resimleriyle ilgilenirken odaya agresif yetişkin model girmiş ve odanın köşesinde bulunan Bobo bebeğini tekmeleyip bebeğe çekiçle vurmaya, yere yatırıp yumruklamaya ve havaya atmaya başlamıştır. Saldırgan yetişkin, Bobo bebeğine vururken sözlü olarak “Burnuna vur!”, “Tekmele onu!”, “Havaya fırlat!” şeklinde bağırmıştır. 10 dakika boyunca bunu izleyen çocuklar, Bobo bebekle yalnız kalınca tanık oldukları yetişkin modelin davranışlarını kendilerine model olarak almışlardır (Çapri, 2020). Diğer çocuk grubuna ise saldırgan olmayan yetişkin model gösterilmiştir. Saldırgan olmayan yetişkin modeller, 10 dakika boyunca sakince ve nazikçe oyun odasındaki çeşitli oyuncaklarla oynamış ve Bobo bebeğe herhangi bir şiddet göstermemiştir.

Deneyin ikinci aşamasında çocuklar; Bobo bebek ve topaç gibi oyuncaklarla dolu başka bir odaya ayrılmıştır.  Çocuklar, oyuncaklarla oynamaya başladıklarından iki dakika sonra çocuklara, hayal kırıklığı yaratmak ve saldırganlık dürtüsü oluşturmak için artık oyuncaklarla oynamalarına izin verilmediği ve oyuncakların diğer çocuklar için ayrıldıkları söylenmiştir (McLeod, 2014). Bu iki uygulamanın ardından çocuklar, kendi gruplarıyla birlikte oyuncaklarla dolu bir odada yalnız başlarına bırakılmış, sonrasında başka bir odaya alınmışlardır. Çocukların alındığı odada şiddet unsuru içeren ve içermeyen oyuncaklar, yaklaşık 1 metre uzunluğundaki Bobo ve gözlemcilerin çocukları izleyebilmesi için tek taraflı bir ayna bulunmaktadır (McLeod, 2014). Saldırgan yetişkin modeli izleyen çocuklar, etraflarındaki oyuncaklardan çekiç, silah gibi saldırgan oyuncakları seçerek Bobo’ya şiddet uygulamaya başlamıştır. Model aldıkları saldırgan yetişkin, Bobo’ya karşı silah kullanmamasına rağmen çocuklar silaha ilgi göstermiştir. Böylece yeni saldırı modeli geliştirdikleri gözlenmiştir. Saldırgan yetişkin modele maruz kalmayan çocuklar ise oyun odasına girdiklerinde Bobo’ya şiddet uygulamamıştır.

Deneyin Sonucu:

Albert Bandura, saldırgan modele maruz bırakılan çocukların, maruz bırakılmayanlara göre fiziksel olarak saldırgan davranışlar sergilemelerinin daha mümkün olduğunu kanıtlamıştır. İlk grupta agresif modeli gözlemleyen çocuklar, kızgınlıklarını taklitçi tepkilerle ortaya koymuş ve yetişkin modelin Bobo’ya yaptığı hareketleri yeniden sergilemişlerdir. Cinsiyet farklılıklarına ilişkin çıkan sonuçlar Bandura’nın, çocukların aynı cinsiyet modellerinden daha fazla etkilendiği yönündeki tahminini güçlü bir şekilde desteklemiştir (McLeod, 2014). Agresif model izletilen kız çocukları, yetişkin model erkek olduğunda, öfkelerini daha çok fiziksel yolla gösterirken modelin kadın olması durumunda öfkelerini daha çok sözel olarak ifade etmiştir. Sonuçlar erkeklerin, saldırgan erkek modellerine maruz kaldığında, saldırgan kadın modellerine maruz kalmalarına göre daha fazla saldırganlık sergilediğini göstermiştir (McLeod, 2014). Kız çocuklarında aynı cins modeli taklit etme, erkek çocukları kadar güçlü olmamıştır. Erkekler, fiziksel öfkeyi kızlardan daha fazla taklit etmiştir. Ayrıca Bandura, saldırgan modele maruz kalan çocukların, saldırgan modele maruz kalmayanlara göre sözlü olarak daha agresif davranma olasılıklarının yüksek olduğunu kanıtlamıştır. Deney sonucunda ortaya çıkan bulgular, Bandura’nın Sosyal Öğrenme Kuramı’nı destekler niteliktedir.

Yazar: Canan Önerli
Editör: Emine Türal

“Sosyal Deney Serisi” ile ilgili diğer yazılar:

• Jane Elliott Deneyi
• Milgram İtaat Deneyi
• Robbers Mağarası Deneyi
• Asch Sosyal Uyum Deneyi
• Stanford Hapishane Deneyi
• John Watson Koşullanma Deneyi
• Seligman Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi

Kaynakça:

• Bandura, A., Ross, D. & Ross, S.A. (1961). Transmission of aggression through imitation of aggressive models. Journal of Abnormal and Social Psychology, ISSN: 0021-843.
• McLeod, Saul. (2004). Bobo Doll Experiment. Simply Psychology. Erişim Adresi: https://www.simplypsychology.org/bobo-doll.html
• Çapri, B. (Ed.). (2020). Geçmişten Günümüze Kişilik Kuramları, Ankara: Nobel.
• Bobo Bebeği Deneyi. (2020, Haziran). Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Erişim Adresi: https://tr.wikipedia.org/wiki/Bobo_bebe%C4%9Fi_deneyi#cite_note-1

Görsel Kaynakça:

• https://gfycat.com/gifs/search/bobo-doll-experiment
• Lessons From Albert Bandura For Wellness Coaches