Çaresizliği öğrenmek mümkün müdür? Olumsuz denemelerden sonra denemekten gerçekten vazgeçiyor muyuz? Daha hiç çaba göstermeden nasıl olsa olmaz deyip pes etmemizin sebebi ne? Psikoloji literatüründe “öğrenilmiş çaresizlik“ adıyla kendine yer bulan kavram, ilk kez 1967 yılında Seligman ve arkadaşları tarafından gerçekleştirilen deney sonucunda kullanılmıştır. Öğrenilmiş çaresizlik, kazanılmış başarısızlık sendromu olarak da adlandırılır. Bir organizmanın verdiği tepkilerin bir türlü sonuca varmaması durumunda, sonucun değişmeyeceğine dair mutlak bir inanç kazanmasını ve bu ruh hali ile tepki vermekten vazgeçmesini ifade eder. 

Seligman ve arkadaşları, “acaba sonuç organizma için olumsuz olursa ne olur” sorusuna cevap aramak için köpeklerle bir deney gerçekleştirmiştir.  Deneyde köpekler; kaçma grubu, kontrol grubu ve çaresizlik grubu olarak üç gruba ayrılmıştır. Deneyin ilk aşamasında, kaçma grubu ve çaresizlik grubundaki köpekler elektrik şoku verilecek bir kutuya tek tek yerleştirilmiş ve köpeklere şok işlemi öncesinde, şok uygulanacağına dair herhangi bir uyarıcı verilmeden 64 kez elektrik şoku uygulanmıştır. Ancak köpeklerin bulundukları düzenekler arasında farklılıklar vardır. Kaçma grubundaki köpeklerin, deney kutusunun içine burnuyla dokunduklarında elektrik şokunu durdurabilecekleri bir düğme yerleştirilmiş ve köpekler birkaç denemeden sonra burunlarıyla düğmeye dokunup şoku durdurmayı öğrenmişlerdir. Ancak çaresizlik grubundaki köpeklerin deney kutularında şoku durdurmalarını sağlayacak herhangi bir düzenek bulunmamaktadır. Bu gruptaki köpekler, ne yaparlarsa yapsınlar şoktan kurtulamamışlardır. Kontrol grubundaki köpekler, deneyin bu aşamasında bulunmamaktadır. 

Deneyin ikinci aşaması ise üç grup üzerinde uygulanmıştır. Bu aşamada köpekler, iki bölmeli bir deney kutusuna konmuştur. Deney kutusu, köpeklerin elektrik şokundan kurtulmak için önlerindeki bariyerden atlayarak güvenli bölgeye geçebileceği şekilde tasarlanmıştır. Köpeklere şokun geleceğini bildiren bir ışık uyarısı verilmiştir. Köpekler, uyarının verildiği ilk 60 saniye içerisinde bariyerden atlarsa şoktan kurtulmakta; 60 saniye içinde bariyerden atlayamazsa şoka maruz kalmaktadırlar. Burada köpeklerin şoktan kaçınma davranışları gözlenmek istenmiştir. 

Deneyin ilk aşamasına katılmayan kontrol grubu köpekleri şoktan kurtulma davranışını öğrenmiş ve 60 saniye içerisinde bariyerden atlayarak güvenli bölgeye geçmeyi başarmışlardır. Aynı zamanda burunlarıyla düğmeye dokunup şoku kesebilen kaçma grubundaki köpekler de şoktan kurtulma davranışını öğrenmede başarılı olmuş ve 60 saniye içinde güvenli bölgeye geçmeyi başarmışlardır. Fakat ilk aşamada şoktan bir türlü kurtulamayan çaresizlik grubundaki köpekler, şoktan kaçma davranışını öğrenmede başarısız olmuşlardır. Bu gruptaki köpekler, şoka maruz kaldıklarında yaşadıkları stres ile önce acıdan koşmaya başlamış sonra da bulundukları yere uzanarak şokun geçmesini beklemişlerdir. Bu aşamada birkaç köpek tesadüfen bariyerden atlayıp güvenli bölgeye geçse de sonraki şok verme denemelerinde bu davranışta bulunmayı seçmemişlerdir. Çaresizlik grubundaki köpekler tamamen pasif hâle gelmiş, doğru davranışla şoktan kaçabilecekleri hâlde yalnızca şokun geçmesini bekleyen davranışlar sergilemişlerdir. 

Seligman ve arkadaşları yaptıkları deney sonucunda, çaresizlik grubundaki köpeklerin bu pasif davranışının, deneyin ilk aşamasında yaşadıklarının etkisi olduğunu düşünmüşlerdir. Onlara göre; bu aşamada köpekler ne yaparlarsa yapsınlar şoktan kurtulamadıkları için davranışlarıyla sonuçları arasında bir bağlantı olmadığını öğrenmişlerdir. Deney sonucunda çaresizlik grubundaki köpeklerin şoktan kaçabilme yeteneklerinin zarar gördüğü ve maruz kaldıklarını kabullendikleri görülmektedir. Seligman ve arkadaşları, köpeklerin bu davranışlarını öğrenilmiş çaresizlik olarak adlandırmıştır. Öğrenilmiş çaresizlik yaşayan köpekler, kaçmanın bir işe yaramayacağını düşünmüşler ve yeni bir şok ile karşılaştıklarında şoktan kaçmayı denemekten vazgeçmişlerdir. 

Öğrenilmiş çaresizlik deneyleri farklı hayvan türleri üzerinde de denenmiş ve hep aynı sonuç alınmıştır. Buradan da öğrenilmiş çaresizliğin tek bir türe ait olmadığı, genel bir davranış biçimi olduğu kanısına varılmıştır. Öğrenilmiş çaresizlik üzerine insanlarla da bir takım deney çalışmaları yapılmıştır. Kendi yaşantımızı, çevremizdeki insanların ya da diğer canlıların yaşam deneyimlerini düşündüğümüzde belki de çoğumuz öğrenilmiş çaresizlik davranışlarına rastlayabiliriz. Başarısız birkaç sınavdan sonra artık o derse çalışmayı bırakmış bir öğrenci gibi, bazı insanlar da yaşadığı olumsuz bir olay sonrası tamamen pasif ve umutsuz kalabilmektedir. 

Bir grup araştırmacı, yaptığı deneyler sonucunda öğrenilmiş çaresizliği yenmenin, organizmayı kaçma davranışına zorlamak olduğunu keşfetmişlerdir. Pasif ve umutsuz bireyin kendi hayatı için birkaç adım atması -örneğin derslerde başarısız olan bireyin önce basit sorular çözerek küçük adımlarla başlaması- ile zamanla kaybedilen davranışlarını tekrar kazanabileceği, öğrendiği çaresizlik davranışını geride bırakabileceği düşünülmektedir. 

Gerçekleştirilen bu deneyden ve deney sonucunda literatüre kazandırılan “öğrenilmiş çaresizlik” kavramından birçok çıkarımda bulunmak mümkündür. Örneğin bu deney sonucunda, denemekten vazgeçilen davranışlar gözden geçirilerek vazgeçilme sebepleri sorgulanabilir ve başarıya ulaşmama ön yargısını taşıyan olgular yeniden denenebilir. Deneyden öğrenilenlerin yanı sıra, deney esnasında ve sonrasında hayvanlar üzerinde yapılan uygulamaların etikliği, tartışmalı bir konu olarak kalmıştır.

Sosyal Deneyler serimizin bir sonraki yazısında görüşmek üzere.

Yazan: Merve Yüksek
Editör: Emine Türal

“Sosyal Deney Serisi” ile ilgili diğer yazılar;

• Ash Sosyal Uyum Deneyi
• Robbers Mağarası Deneyi
• John Watson Küçük Albert Deneyi
• Harlow Sahte Anne Deneyi

Kaynakça:

Ersever, H. (1993). Öğrenilmiş çaresizlik. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 26 (2), 621-632.

Gürcan, T. (Temmuz, 2014). Öğrenilmiş Çaresizlik: Nasıl Keşfedildi ve Anlamı Ne?. Evrim Ağacı. Erişim adresi: https://evrimagaci.org/ogrenilmis-caresizlik-nasil-kesfedildi-ve-anlami-ne-2509#:~:text=Deneyin%20ilk%20a%C5%9Famas%C4%B1nda%20herhangi%20bir,bariyerden%20atlayarak%20%C5%9Foktan%20kurtulmay%C4%B1%20%C3%B6%C4%9Frenmi%C5%9Flerdir.&text=%C3%96zet%20olarak%20denilebilir%20ki%2C%20daha,%C3%B6%C4%9Frenilmi%C5%9F%20%C3%A7aresizlik%E2%80%9D%20olarak%20tan%C4%B1mlanmaktad%C4%B1r.

Smith, EO. (Ocak, 2015). It’s Still All About the Money: Learned Helplessness and Greed (Part 1). Eosmith. Erişim adresi: http://eosmith.com/still-money-learned-helplessness-greed-part-1/