Alev Almış Bir Genç Kızın Portresi’ndeki Tarihî Referanslar

2019’da, Cannes Film Festivali‘nde “En İyi Senaryo Ödülü”ne layık görülen ve Fransız yönetmen Céline Sciamma’nın imzasını taşıyan Alev Almış Bir Genç Kızın Portresi, 18. yüzyılın sonlarında iki genç kadının gizlice yaşanan aşkını konu alır. Héloïse, annesinin kendisini Milanolu bir soyluyla evlendirme isteğine müstakbel eşine gönderilecek portre için poz vermeyi reddederek kendince başkaldıran sert mizaçlı genç bir kadındır. Marianne ise son çare olarak ressam olduğunu Héloïse’ten gizleyip ona eşlik ettiği gezintilerde yüzünü ezberleyerek portresini çizmesi için görevlendirilir. Bu şekilde birlikte vakit geçirmeye başlayan iki kadının hikâyesi hem bu aşkı hem de dönemin kadınlarının hayatını ustaca bir görsellikle anlatırken tarihî anlatıları da yeniden yorumlanmış biçimleriyle sunar.

Orpheus ve Eurydice’nin Hikâyesi

Orpheus ve Eurydice

Filmdeki kostüm ve mekân görselliği dönemin ruhunu bolca yansıtırken filmin senaryosu da tarihî hikayelerden ve mitolojik aşk hikâyelerinden alınan pek çok motifle beslenir. Bunların başında gelen kaynak, filmde de açıkça bahsedilen Orpheus ve Eurydice’nin talihsiz öyküsüdür. Yunan mitolojisinde geçen hikâyeye göre birbirlerini çok seven iki âşık daha evliliklerinin baharındayken Eurydice ayağına dolanan bir yılanın sokmasıyla zehirlenerek ölür. Bazı anlatılara göre Nymphelerle dans ederken ayağına yılan dolanan Eurydice, başka kaynaklara göre ise kendisine âşık olan Aristaeus’tan kaçarken onun intikam için gönderdiği yılanın saldırısına uğrar. Sonuçta doyamadığı sevgilisi yeraltı âlemine göçen Orpheus, onun acısıyla günlerce elinde lir, şiirler yazıp şarkılar söyler.

Bir gün Eurydice’yi bu kadar erken kaybetmeyi kabullenemeyip tanrıların huzuruna çıkar Orpheus. Onlara yalvararak onlardan sevgilisini tekrar dünyaya getirebilmek için izin ister. Yeraltı âleminin tanrısı Hades, Orpheus’un yalvarışını yanıtsız bırakmayıp Eurydice’yi onunla birlikte tekrar yeryüzüne göndermeyi kabul eder; ancak bir şartı vardır: Orpheus, gün ışığına çıkana kadar arkasını dönüp sevgilisine bakmayacaktır. İkisi bu şartı kabul edip yolculuğa çıkarlar, ancak Orpheus yeryüzüne çıkmak üzerelerken dayanamayıp Eurydice’ye bakmak için arkasını döner, dönmesiyle birlikte de genç kadını ebediyen kaybeder.

Marianne ve Héloïse’in Miti Yeniden Yazışı

Filmde Marianne, Héloïse ve hizmetçi Sophie’nin masada otururken efsaneyi sesli bir şekilde okumalarıyla arada kurulan parallelik açıkça gösterilir. Üç kadın Orpheus’un sevgilisini kaybedeceğini bile bile neden arkasını döndüğünü tartıştıklarında Marianne’in yorumu “Belki de bir seçim yapmıştır.” olur, “Aşığın değil, şairin seçimini yapmıştır.”. Héloïse ise olaya daha farklı bakar: “Belki de kadın ‘Arkanı dön.’ demiştir.”. Filmin sonlarına doğru bu senaryonun gerçekleştiği görülür: Marianne evden ayrılmak üzereyken gelinlik içindeki Héloïse yetişip ona seslenir: “Arkanı dön!”.

Evlenmek üzere olan Héloïse ve artık gitmesi gereken Marianne’in aslında ebediyen ayrılmaktan başka çareleri yoktur. Marianne de ayrılmanın eşiğinde son kez arkasını dönerek sevgilisinin yüzünü görmüş olur. Filmin sonundaki sergide Marianne’in çizdiği Orpheus ve Eurydice uyarlamasında âşıkların birbirine dönük şekilde resmedildiği görülür. Sergiyi gezen adamın yorumladığı hâliyle, “Birbirlerine veda edermiş gibi.”. Orpheus’un arkasına dönüşünün sebebinin hem sevgilisini görme isteğine dayanamaması hem de tanrıların kendisini kandırmış olacağına dair bir şüphe olabileceğine dair pek çok yorum vardır. Filmde de, tıpkı tanrıların Orpheus’un sevgilisine kavuşmasına izin vermeyişi gibi, Marianne ve Héloïse toplumun aşklarını yaşamalarına izin vermeyeceğinin bilinciyle son kez birbirlerine bakarak veda etmeyi seçerler.

Antik Yunan’dan Bir Figür: Sappho

Tarihte kadın eşcinselliği denince akla ilk gelen isim olan Sappho’nun hayatı ile karakterlerin hayatı arasında kurulan paralellik ise göze çarpan tarihî alıntıların ikincisidir. Sappho, bugün Midilli Adası olarak bilinen Lesbos’da yaşayan, Antik Yunan’ın kadın şairidir. Edebiyatta adı günümüze kadar gelen ilk kadınlardan biri olan Sappho, lirik şiirle özdeşleştirildiği kadar cinsel yaşamı nedeniyle lezbiyenliğin de bir sembolü hâline gelmiştir. Öyle ki lezbiyenlik kelimesinin Lesbos Adası’ndan, İngilizcede lezbiyen anlamına gelen sapphic kelimesinin ise doğrudan Sappho’dan geldiği söylenmektedir. Ancak biyografisinin filme yansıyan yanı hayatının biraz daha ileri noktalarından gelir.

Filmin başında Marianne, denizde bir kayıkla yolculuk edip kayalıklardan tırmanarak Héloïse’in yaşadığı yere gelirken görülür. Kısa bir süre sonra öğrenildiği üzere, Héloïse’in kız kardeşi kendini bu kayalıklardan atarak intihar etmiştir. Hemen sonra, Héloïse’in Milanolu biriyle evlendirileceğini ama bu evliliği hiç istemediğini ve kız kardeşine olanların ardından üzgün ve öfkeli olduğunu öğrenir seyirci. Héloïse, daha sonraki konuşmalardan da anlaşılacağı üzere bu evliliği Milano’ya yapılacak bir sürgün olarak nitelendirir. Sappho’nun hayatıyla kurulabilecek ilk bağlantı burada ortaya çıkar: MÖ 600 civarında Sappho ve ailesi, bulundukları Lesbos Adası’ndan Sicilya’ya sürgüne gönderilmiştir. Sappho’nun kadınlarla aşk yaşadığı ve şiir yazdığı Lesbos’daki hayatından koparılırken Héloïse de portresinin çizildiği kısa dönemde Marianne’le yaşadığı aşktan koparılıp aynı bölgeye sürgüne gönderilir.

İmkânsız Aşk ve Hayatın Sona Erişi

Bu tarihî kişiliğin hayatı ile filmde özdeşim kurulabilecek bir diğer nokta ise hayatının sona erişi hakkındaki bir hikâyedir. Kesin olmayan bir anlatıya göre Sappho, bir kayıkçıya duyduğu aşkın karşılıksız kalması üzerine kayalıklardan atlayarak intihar eder. Gerçekliği oldukça tartışmalı olsa da karşılıksız aşk ve kayalıklardan atlama motifi, Karia Kraliçesi Artemis gibi tarihteki başka güçlü kadın karakterler için de kullanılarak yaygın hâle gelmiştir.

Tarihte edebiyat, siyaset alanlarında güçlü figürler olarak öne çıkan kadınların ölüm sebebinin “bir erkeğe duydukları aşka karşılık bulamama” gibi onları bir erkekle olan ilişkileri üzerinden tanımlayan ögeler içermesi de tarih anlatısının kadınlara bakış açısı hakkında fikir vermektedir. Alev Almış Bir Genç Kızın Portesi’nde ise bu efsaneyi kendince yeniden yorumlayan bir anlatı bulmak mümkündür. Kayıkla uzaklardan gelen sevgili bu kez bir kadındır: Marianne. İlk sahnelerde kardeşinin ölümü ve yapmaya zorlandığı evlilik nedeniyle oldukça depresif durumda olan Héloïse kayalıklara doğru koşarken görülür; ancak atlamanın eşiğine gelip durur. Héloïse, film ilerledikçe yaşadıkları aşkın da etkisiyle depresif ruh hâlinden kurtulur, içinde bulunduğu aşk onu intiharla biten anlatıdan gittikçe uzaklaştırır. İki kadının bir deniz kenarında başlayan aşkı, Marianne’nın başta geldiği gibi bir kayığa binerek geri dönmesiyle biter. Değiştiremedikleri sonları ayrılmak olan iki genç kadın, bu vedadan sonra da yaşamaya devam eder.

Yazar: Elif Yaren Güleroğlu
Editör: Emine Türal

Kaynakça

• Bowra, C. M. (1952). Orpheus and Eurydice. The classical quarterly, 2(3/4), 113-126.
• Céline, S. (Yönetmen). (2019). Portrait de la jeune fille en feu [Film]. Lilies Films.
• Codices 186-222 [Extracts]. (2012, 15 Temmuz). Tertullian. Erişim adresi: https://www.tertullian.org/fathers/photius_copyright/photius_05bibliotheca.htm#190
• Hutchinson, G. O. (2001). Greek Lyric Poetry: A Commentary on Selected Larger Pieces: Alcman, Stesichorus, Sappho, Alcaeus, Ibycus, Anacreon, Simonides, Bacchylides, Pindar, Sophocles, Euripides. Oxford University Press.
• Lidov, J. B. (2002). Sappho, Herodotus, and the “Hetaira”. Classical Philology, 97(3), 203-237.
• Metamorphoses. (2022, 12 Nisan). Wikipedia. Erişim adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphoses
• Ovid. (2022, 10 Nisan). Wikipedia. Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Ovid
• Photios I of Constantinople. (2022, 31 Mart). Wikipedia. Erişim Adresi: https://en.wikipedia.org/wiki/Photios_I_of_Constantinople
• Rayor, D. J., & Lardinois, A. (Eds.). (2014). Sappho: A New Translation of the Complete Works. Cambridge University Press.

Görsel Kaynakça

• https://mubi.com/films/portrait-de-la-jeune-fille-en-feu
• https://www.thecollector.com/orpheus-eurydice-story/
• https://cornellsun.com/2020/03/11/on-the-groundbreaking-a-portrait-of-a-lady-on-fire/