Bursa Yeşil Türbe: Mimarisi ve Süsleme Programı

Yeşil Cami Külliyesi

Yeşil Türbe, Sultan I. Mehmed (Çelebi) tarafından yaptırılmıştır. Mimarı ise devlet adamı, asker ve aynı zamanda mimar olan Hacı İvaz Paşa’dır. Türbe bir külliye dâhilinde cami, imaret, hamam, hanlar ve medrese ile birlikte inşa edilmiştir. Kompleksin yapıları incelendiğinde genel olarak karşımıza erken dönem Osmanlı mimarisinde alışık olmadığımız, son derece itinalı taş işçiliği ve süsleme programları bakımından zengin yapılar çıkmaktadır. ‘Bulunduğu semte de adını veren külliyeye, cami ve türbedeki çinilerinden dolayı Yeşil Külliye denilmiş ve külliye bu isimle meşhur olmuştur. Bânisinin, mimarının, süsleme programını yapan nakkaş başının, mihrap çinilerini yapan ustaların, hünkâr mahfilindeki çinilerin ustasının ve külliyenin ahşap işçiliklerini yapan ustanın adını veren altı adet kitabesiyle Osmanlı mimarisinde tek örnektir (Yavaş, 2012).’ Günümüzde Bursa’nın Yıldırım ilçesi sınırları içerisinde kalmakta olan külliye, erken dönem Osmanlı mimarisinin en gösterişli örneklerinden biri olma özelliğindedir. Zâviyeli planda inşa edilmiş ‘caminin taç kapısı üzerindeki celî sülüs yazılı, üç satır halinde bütün kavsarayı dolaşan, eşine az rastlanır uzunlukta bir metne sahip kitâbesinde bânisinin Çelebi Sultan Mehmed olduğu ve inşaatın Zilhicce 822’de (Aralık 1419) tamamlandığı kaydedilmektedir (Yavaş, 2013:492-493).’ Bu bilgiden hareketle caminin hemen karşısında güneyde yer alan türbenin de bu tarihe yakın bir zamanda tamamlandığını söylemek mümkündür çünkü Çelebi Mehmed, 1421’de vefatının ardından Yeşil Türbe’ye defnedilmiştir.

Yeşil Külliye’nin konumuna bakıldığında, dönemin başkenti olan Bursa’nın sur içi yerleşimiyle arasında yaklaşık 2 kilometrelik bir uzaklık bulunduğu görülmektedir. Çelebi Mehmed’in külliyesinin neden sur içine değil de uzak bir alana konumlandırıldığının cevabı ise kuşkusuz, Sultan’ın şehri daha geniş alanlara yayma çabasıdır.

Yeşil Camii ve Türbesi

Fetret Devri Sonrası

Oktay Aslanapa’ya göre (2003) (…)Erken Osmanlı mimarisinin teknik bakımından en mükemmel ve en kaliteli örnekleri Bursa’da görülmektedir. (…)  I. Bayezid’in Ankara Savaşı sonrası Timur’a esir düşmesinin ardından oğulları arasında başlayan taht kavgası döneminin –Fetret Devri-, devleti çökme noktasına kadar getirdiği tarihi kaynaklardan bilinmektedir. Bu dönemde Bayezid’in oğulları; Emir Süleyman, İsa Çelebi, Musa Çelebi ve Mehmed Çelebi Anadolu’nun farklı yerlerinde kendi hükümdarlıklarını ilan etmişlerdir. Bu çekişmeli devrin galibi, kardeşlerini savaşta yenerek 1413 yılından sonra tek başına padişah olan Çelebi Mehmed’tir. Sultanın tahta çıkışının hemen ardından bu kadar gösterişli bir külliye inşa ettirmesinin amacı muhtemel olarak düşmanlarına ‘Osmanlı henüz çökmedi.’ mesajı vermek istemesidir.

Yeşil Türbe

Yeşil Külliye ve Çini Sanatı

Osmanlı çini sanatının etkileyici üslubu Bursa’da Yeşil Cami ve Yeşil Türbe ile başlar (Sönmez, 1995:423-424). Çinilerde geleneksel firuze ve kobalt tonlar hâla baskındır ancak yaprak yeşili ve parlak sarı, kullanılan altının yumuşatıcı etkisi ile yeni ve canlı bir armoni yaratır (Brand,2007:178). Selçuklulardan tamamen ayrılan Osmanlı renkli sır tekniği yanında, mozaik çinilerinin teknik bakımdan en mükemmel ve en kaliteli örnekleri de burada görülmektedir (Aslanapa,2003:322). Bu dönemde beyaz, sarı, fıstık yeşili ve eflâtunun katılmasıyla renkler zenginleşmiş, ayrıca hatâyi ve şakayık gibi Uzakdoğu kökenli motifler çini sanatına çeşitlilik katmıştır (Sinemoğlu, 1996:124-154). Bunda ise hiç şüphesiz 1402 yılında Timur tarafından Semerkand’a götürülen ve orada yeni teknik ve üslûpları öğrenen ustaların büyük payı vardır (Yetkin, 1972:203). Timur’un ölümünden sonra bu ustalardan bazıları, Anadolu’ya yeni edinimlerle geri dönmüşlerdir (Beyazıt, 2014:45-46).

Yeşil Türbe

Külliye dâhilinde bulunan ve Çelebi Mehmed’in medfun olunduğu türbe tek katlı görünmesine karşın iki kattan meydana gelmektedir. Bu katlardan birincisi yapıya girişte ziyaretçileri karşılayan ve sandukaların bulunduğu ziyaretgâh katı ve ikincisi ise birinci ziyaret katının altında bulunan girişin yasak olduğu kripta katıdır. ‘Kripta kısmı üç bölümlü ve beş gözlüdür (Yavaş, 2013:494)’  ve burada  Çelebi Sultan Mehmed’in tahnit edilmiş bedeni bulunmaktadır. ‘Küfeki taşından kaide üzerine oturan, her kenarı 8,20 m. sekizgen gövdeli bina, yüksek kasnaklı ve Türk üçgenlerine oturan kubbesiyle 25,5 m. yüksekliğe ulaşmaktadır. Böylece türbe Osmanlı türbelerinin en yükseğidir. Dıştan bütün cepheleri ve pencere alınlıkları mavi beyaz çinili olup üzerlerinde hadisler yer alır. İç duvarları pencerelerinin üst seviyesine kadar çinilerle kaplıdır. Pencere alınlıklarında yine hadisler ve pencere aralarında çok büyük salbekli şemse motifler görülür. Türbenin çini mihrabının ve Çelebi Sultan Mehmed’in sarı, lâcivert ve beyaz renkte, tamamen kabartma çinilerle kaplı sandukasının bir benzeri bulunmamaktadır. Türbenin ahşap kapısında Çelebi Mehmed’in ve Mimar Hacı İvaz Paşa’nın adlarıyla külliyedeki ahşap işlerinin ustasına işaret eden “Amel-i Hacı Ali b. Ahmed-i Tebrîzî” ibaresi yer alır. Türbe kapsamlı bir onarımdan sonra 2009 yılında yeniden ziyarete açılmıştır (Yavaş, 2013:494).’

Editör: Başak Tufan

Kaynakça

Yavaş, D. (2013). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 43, s. 492-465).

Yavaş, D. (2012).  Restorasyon Sonrası Yeşil Cami. Bursa’da Zaman Dergisi, 3 (1).

Aslanapa, O. (2013). Türk Sanatı. Remzi Kitabevi.

Sönmez, Z. (1995). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Brand, B. (2007). Islamic Art. London: The Bristish Museum Press.

Sinemoğlu N. (1996). ’16. Yüzyıl Çinilerinde Motif Zenginliği’. Prof. Dr. Şerare Yetkin Anısına Çini Yazıları. İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları.

Yetkin, Ş. (1972). Anadolu’da Türk Çini Sanatının Gelişmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Beyazıt, M. (2014). Erken Osmanlı Devri’nde Tebrizli Ustaların İzi Nasıl Sürülmeli?. History Studies, International Journal Of History. 6, I, 3, ss. 45-46

Eroğlu, S. ve Güleç H. (2016). Victoria & Albert Müzesi Deposunda Bulunan Yeşil Cami ve Yeşil Türbe’nin Çinileri İle Leon Parvilee İlişkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 9, 47.

Görsel Kaynaklar

https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/bursa/gezilecekyer/yesil-cami

http://fotograf.bursa.com.tr/yesil-turbe/