Küçük Paketlerden Gelen Güzellik: Göz Minyatürleri

Türk edebiyatının değerli şairlerinden Behçet Necatigil (16 Nisan 1916–13 Aralık 1979), Sevgilerde adlı şiirinde şöyle der:

“…
Bir bakış bile anlatmaya yeterken her şeyi,
Kalbinizi dolduran duygular
Kalbinizde kaldı.” (Necatigil, 2012).

Sevgilinin Gözleri

Dilin söylemek isteyip de söyleyemediklerini bakışlar anlatır. Bakışlar, insanın bir duruma karşı düşüncelerini veya hislerini açığa çıkardığı penceresi gibidir. Kimi zaman olumlu anlamlar taşırken kimi zaman olumsuz anlamlar da taşıyabilirler. Gözler, o an gerçek olan ne ise onu yansıtır. Gözlere atfedilen bu öneme, 19. yüzyıl toplumlarının birçoğunda göz minyatürleri aracılığıyla tanık olunmaktadır. “Sevgilinin Gözleri” (Lover’s Eye) adıyla da anılan bu göz minyatürleri, zamanla Avrupa’nın romantik trendlerinden biri haline gelmiştir.

Cosway, Richard. (1785). The Eye of the Prince of Wales. 

Tarihsel olarak 18. yüzyılın sonlarına doğru İngiliz toplumunda gözler, aşkın somut birer simgesiydi. Rivayete göre, 1780’li yıllarda Galler Prensi George, bir gün Londra’da gittiği bir opera gösterisinde Maria A. Fitzherbert adında bir kadınla karşılaşır ve ona derin bir hayranlık duymaya başlar. Günler geçtikçe Prens’in söz konusu bu hayranlığı yoğun bir aşka dönüşür ve Fitzherbert ile evlenmek ister. Ancak bu evliliğin olma ihtimali çok düşüktür çünkü Maria Fitzherbert, Hristiyanlığın Katolik mezhebine mensup ve başından iki evlilik geçirmiş biridir. O dönem İngilteresi’nde, yasalar gereği İngiliz kraliyet üyelerinin Katolikler ile evlenmesi mümkün değildir. Ayrıca yirmi beş yaşına gelene kadar babasının rızası olmadan Prens’in evlenemeyeceği şartı koyulmuştur. Prens ise Fitzherbert ile tanıştığında henüz yirmi bir yaşındadır. Fitzherbert ise Prens’in evlilik teklifini kabul edemeyeceğini bildiğinden dolayı, Prens ile yasalar arasındaki çatışmayı önlemek için ülkeyi terk eder. Tüm uygunsuzluklara rağmen, Prens George aşkından vazgeçmez ve evlilik için her yolu dener (Hatta Fitzherbert’i evliliğe ikna etmek için sahte bir intihar girişimi düzenlediğine dair söylentiler vardır) (Grootenboer, 2006).

Tarihçesi

Cosway, Richard. (1786). The Eye of Mrs. Fitzherbert. 

Arşivlere göre, 3 Kasım 1785 tarihinde Prens George, sevdiği kişiye bir mektup göndererek İngiltere’ye dönmesini ister. Mektupla birlikte bir evlilik yüzüğü ve bir göz minyatürü göndermiştir: “Not: Sana bir paket gönderiyorum ve aynı zamanda, bir de ‘göz’ gönderiyorum eğer hala çehremi unutmadıysan. Bu minyatürün seni etkileyeceğini düşünüyorum.” (Grootenboer, 2006). Prens’in mektubunda “göz” olarak nitelendirdiği aslında kendi sağ gözünün portresidir. Bu göz portresi için Prens’in arkadaşı olan o dönemin ünlü sanatçılarından, Richard Cosway görevlendirilmiştir. Fitzherbert’in bu göz minyatürüne nasıl tepki verdiğini belgeleyen bir kayıt olmamasına rağmen sanat tarihi alanında uzmanlaşan bilim insanı Hanneke Grootenboer’in 2012 tarihli Treasuring the Gaze: Intimate Vision in Late Eighteenth-Century Eye Minatures adlı kitabında belirttiği gibi “prens evlilik teklifini desteklemiş olmalı” çünkü kısa bir süre sonra çift, gizli tutulan bir törenle evlenmiştir.                                  

Galler Prensi’nin sevdiği kişiye göndermiş olduğu bu göz minyatüründen ilham alan İngiliz soyluları, “bağlılığın somut bir ifadesi” olarak gördükleri bu minyatürleri sevdikleri insana hediye etmeye başlamışlardır. İlk kez Amerikalı bir antika koleksiyoncu Edith Weber tarafından ortaya atılan ve günümüzde “Sevgilinin Gözleri” olarak bilinen bu göz minyatürleri, yavaşça tüm Avrupa’ya yayılarak 19. yüzyılda bir trend haline gelmiştir. Farklı konseptlerle renklendirilen minyatürler, yarım inci veya pırlantalarla kaplanmış broşlara, yüzük veya bilekliklere hatta kitap kapaklarına bile yerleştirilmiştir. Sanat tarihçisi Jennifer Horn’a göre, insanlar onları kalplerinin yakınlarında, bileklerinin üzerinde takarlar. Böylelikle “sahibinin vücudu ile özne ve kullanıcı arasındaki duygusal yakınlığı yansıtan somut bir bağ” oluşur.

Taşıdıkları Anlamlar

Her bir göz minyatürünün kendine has bir değer taşıdığı söylenmektedir. Bazıları sembolik bir anlam için belirli bir mücevherin içine yerleştirilmiştir.

1) Örneğin, etrafı incilerle kaplı olan bir broşun içerisinde yer alan göz portresi, vefat etmiş olan bir kişiyi temsil etmektedir. Bu durum, o kişinin yani sevilenin gözünü çevreleyen incilerden anlaşılmaktadır çünkü inciler gözyaşlarını ifade eder. Böylelikle, sevilenin bakışları ölümde bile ölümsüz kalacaktır.

19. yüzyıla ait beyaz incilerle kaplı bir broş

2) Elmaslarla çevrili bir yüzüğün içerisinde yer alan minyatürde ise elmasların huzuru ve uzun ömürlülüğü temsil ettiğine inanılır.

18. yüzyıla ait elmaslar ve gerçek incilerle kaplanmış antika bir yüzük

3) Kimi göz minyatürleri, sahibini kötülüklerden koruduğuna inanılan mercan taşları ile çevrelenirken kimisi gerçek dostluğu simgeleyen lal taşları ile çevrelenmiştir.

18. yüzyıla ait Gürcü yapımı mercan taşlarla kaplı bir broş

19. yüzyıla ait Gürcü yapımı lal taşları ve incilerle kaplı bir broş

4) Zaman zaman, sevgiliye ithaf edilen bu göz portreleri aile üyeleri içerisindeki saf sevginin sembolü olarak da kullanılmıştır. Arşivler, çeşitli aile üyeleri arasında nasıl dağıtıldıkları konusunda gizemini korusa da birçok aile, bu göz portrelerine sahiptir. Örneğin, Prusya Kraliçesi Luise, eşine doğum günü hediyesi olarak kendi gözüyle birlikte çocuklarının gözlerini içeren bir aile göz portresi (ocular family portrait) yaptırmıştır (Grootenboer, 2006).

Çoğu durumda hem tasvir edilen göz minyatürünün kimliği hem de onu boyayan sanatçı bilinmemektedir. 2000’li yıllarda Cleveland Sanat Müzesi, Philadelphia Sanat Müzesi ve Londra’da Victoria ve Albert Müzesi gibi müzelerin koleksiyonlarının bir parçası olsalar bile bu nesnelerin tarihi ve önemi hakkında bilgiler sınırlı kalmıştır. Var olan aşkın kimliğinin, sadece o nesnenin üzerindeki göz portresinin sahibi ve o nesneyi takacak olan kişi tarafından bilinebileceğini söylemek mümkündür. Grootenboer’e göre, kişinin bütününün portresi yerine neden sadece gözlerine odaklanıldığının cevabı, 18. yüzyılın sonlarında var olan İngiliz kültüründe yatmaktadır. Ona göre, İngiliz kültürü o dönemde “görme ve görünmenin etkisi” altındaydı. Göz minyatürlerinin ortaya çıkışından önce, sevilen kişinin tüm yüzünü tasvir eden portreler mevcuttu. Oysa göz minyatürleri farklıydı. Kişinin bütün bir görünümü yerine sadece tek bir özelliği tasvir ediliyordu. Dahası, onlar tek bir eylemi somutlaştırıyordu: bakmak.

19. yüzyıla ait bir göz minyatürü

                               Göz minyatürleri, bakan bir gözden gelen bağlılığın somut bir göstergesi idi.

Günümüzde

Grootenboer, ek olarak her bir göz portresi ile iletilen bakış ve söz konusu aksesuarın “yalnızca aşık veya tasvir edilen kişi için önemli olduğunu” düşünmektedir. Ona göre, konuları ve sahipleri bu dünyayı terk ederken her bir göz minyatürünün değeri de azalacaktır. İlerleyen yıllarda fotoğrafın ortaya çıkışı ile birlikte göz minyatürlerine olan ilgi daha da azalmıştır çünkü fotoğraflar insanlara asıl görüntüleri sunmuştur. O andan itibaren, sevgilinin gözleri olarak anılan bu göz minyatürlerinin üretimi durdurulmaya başlanmıştır ve konularının, sahiplerinin ve onlara ilham veren aşk hikayelerinin isimleri büyük ölçüde unutulmuştur.

Bugün 1000’den az sevgilinin gözlerinin var olduğu düşünülmektedir. En büyük koleksiyonun Birmingham’da yaşayan Skier çiftine ait olduğu iddia edilmiştir (Silver, 2017). Dr. David Skier ve eşi, 1993’den beri göz minyatürlerini toplamaktadırlar. Hatta bu çift, 2012 yılında Look of Love: Eye Miniatures from the Skier Collection adıyla bir sergi düzenlemiştir.

Ne var ki 2020 yılının aralık ayında Netflix’de yayınlanan Bridgerton dizisi ile söz konusu bu göz minyatürleri hafızalarda yeniden canlanmıştır. 19. yüzyılda var olan İngiliz toplumunun yapısını kendine konu edinmiş dizide, karakterlerden Marina Thompson boynunda bir göz minyatürünün bulunduğu kolyeyi taşımaktadır.  Marina’nın, ondan uzakta yaşayan ancak evlenmeyi planladığı bir sevdiği vardır ancak Marina, sevdiğini ilk başta akrabalarından gizlemeyi tercih etmiştir.

Yazan: Ece Günen
Editör: Dila Taşdelen

Kaynakça

Arrington Gallery. (2012, 7 Şubat). Look of Love. Erişim Adresi: https://www.artsbma.org/exhibition/look-of-love-eye-miniatures-from-the-skier-collection/

Bereznak, A. (2012, 24 Şubat). A Lover’s Gaze. Erişim Adresi: https://www.vanityfair.com/culture/2012/02/lovers-eyes-birmingham-museum-of-art-exhibit

Gotthardt, A. (2019, 4 Ocak). The Mysterious History of Lover’s Eye Jewelry. Erişim Adresi: https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-mysterious-history-lovers-eye-jewelry#:~:text=Eye%20miniatures%2C%20also%20known%20as,in%20memory%20of%20the%20deceased.

Grootenboer, H. (2006). Treasuring the Gaze: Eye Miniature Portraits and the Intimacy of Vision. The Art Bulletin, 88 (3), 496-507.

Mustich, E. (2012, 21 Ocak). The Secret History of “Lover’s Eyes”. Erişim Adresi: https://www.salon.com/2012/01/21/the_secret_history_of_lovers_eyes/

Necatigil, B. (2012). Solgun Bir Gül Dokununca. Ankara: Yapı Kredi Yayınları.

Silver, C. (2017, 15 Eylül). 19th-Century “Lover’s Eye” Jewelry was the Perfect Accessory for Secret Affairs. Erişim Adresi: https://www.atlasobscura.com/articles/lovers-eye-jewelry

Taylor, K. (2018, 15 Haziran). Lover’s Eyes: A History Lesson. Erişim Adresi: https://katieconsiders.com/2018/06/05/miniature-lovers-eye-jewelry/

Görsel Kaynakça

https://katieconsiders.com/2018/06/05/miniature-lovers-eye-jewelry/lovers-eye-miniature-brooch-pearl-gold-jewelry-antique-georgian-victorian-watercolor-portrait/

https://katieconsiders.com/2018/06/05/miniature-lovers-eye-jewelry/lovers-eye-miniature-brooch-sapphire-diamond-pearl-watercolor-painting-victorian-georgian/

https://tr.pinterest.com/pin/162903711492963616/

https://www.chairish.com/product/2189712/early-19th-century-lovers-eye-georgian-garnet-and-seed-pearl-brooch-with-safety-pin