Mehteran’dan Beatles’a, Mozart’tan The Rolling Stones’a Yerli Üretimimiz Ziller

Hikayemiz, bundan yaklaşık 400 yıl kadar önce Trabzonlu bir simyacı olan Avedis’in çeşitli formüllerle altın üretmeye çalışırken yanlışlıkla yeryüzünün en iyi zillerine hayat verecek olan bakır alaşımını bulmasıyla başlıyor. Avedis’ten torunlarına kadar formülü aile içinde yüzyıllardır korunan bu gizli alaşım hakkında bizlerin tek bildiği ise kulağımıza gelen zil seslerinin tartışılmaz kalitesidir.

Bakırcılıkla uğraşan bir ailenin oğlu olan Avedis, 1618 yılında geliştirdiği ziller sayesinde Sultan II. Osman tarafından 80 altınla ödüllendirilir; dahası ona, Sultan tarafından “Zilciyan” soyadı verilir. 1623 yılına gelindiğinde Sultan IV.Murat, aileye saray dışında üretim yapmaları için izin verir ve böylece Samatya’da kurulan ilk atölye ile dünyanın en eski markalarından birine dönüşecek olan “Zildjian”ın serüveni başlar.

Mehter takımı için üretilmeye başlanan zillerin ünü zaman içinde Avrupa’ya yayılır. Ziller dönemin orkestralarına girmeye başladıkça, Zilciyan’lar da Osmanlı Devleti’ni temsilen uluslararası fuarlara katılmaya başlar ve birçok ödül kazanırlar (1700lü yıllara gelirken Strungk’ın “Ester” operası, daha sonraları Mozart’ın “Saraydan Kız Kaçırma” operası ve Haydn’ın “Askeri Senfonisi” gibi eserler zillerin kullanımına örnek verilebilir.). Klasik müzik eserlerinde kullanılmaya başlayan ziller zamanla jazz, rock, pop, hip hop gibi sayısız alanda kullanılmaya başlayacaktı.

1920′li yıllardaki jazz devrinin başında, aile üyelerinin bir kısmı Amerika’ya yerleşir ve bugün “Zildjian” olarak bilinen fabrikayı kurarlar. O zamana kadar yalnızca Türkiye’den gelen zilleri tercih eden Amerikalı sanatçılar, yeni fabrikaya mesafeli davranırlar. Ancak devrin atmosferi, bu perküsyon çalgısının sanatçı isteklerine göre şekillenmesine yardımcı olur. Harlem’deki kulüpler gezilir ve davulcuların talepleri dinlenir. Öyle ki, -bateristler daha iyi anlayacaktır- zil çeşitleri terminolojisindeki “Hi Hat, Ride, Crash, Effects” gibi sözcükleri de Amerika’daki “Zildjian” fabrikasını açan III.Avedis Zildjian icat eder.

Günümüze yaklaşırken Beatles’dan Ringo Star, Rolling Stones’dan Charlie Watts, Cream’den Ginger Baker, Jimi Hendrix’in davulcusu Mitch Mitchell, Brian Bennet, Deep Purple, Pink Floyd, Guns’ n Roses, Mike Fleetwood gibi sayısız müzik efsanesi kalitesinden emin oldukları bu zilleri tercih ediyorlardı. Bunun için üretilen her zil defalarca test ediliyor ve yalnızca bu kontrolü geçenlere “Genuine Turkish Cymbals” ve Osmanlıca şirket ismi yazılı “Zildjian” etiketi basılıyordu. Kendi ifadeleriyle “Zildjian Öpücüğü”nü hak ediyorlardı.

2014 yılına gelindiğinde ise durum şöyleydi; dünya zil piyasasının %42’sini Zilciyanların üretimi oluşturmakta, onların kardeşi tarafından kurulan Sabian firması da yaklaşık %40’ını oluşturmaktaydı (Arman Tomurcuk’un ifadesine göre).

Üretim Amerika’da devam ettiği gibi, zillerin doğduğu topraklarda da devam ediyordu. Mikhail Zilciyan el yapımı zillerini İstanbul’da büyük bir titizlikle üretiyor, gizli alaşımı hazırlarken atölyedeki çalışanların hepsini dışarı çıkartıyordu. 1977 yılında Türkiye’de zil üretimini durduran ve kısa süre sonra da vefat eden Mikhail Usta’nın sırrı da kendisiyle birlikte götürdüğüne inanılıyordu. Ancak gerçek öyle değildi. Uzun yıllar Mikhail Zilciyan’la çalışan Agop Tomurcuk ve Mehmet Tamdeğer, bir gün ustaları alaşımı yaparken çatıda bulunan çatlaktan onu izleyerek gizli formülü öğrenmişlerdi. 1980 yılında “İstanbul” markasıyla el yapımı zil üretimini yeniden başlatan ikili, Agop Tomurcuk’un vefatıyla birlikte iki markaya ayrılmıştır. Günümüzde İstanbul Agop ve İstanbul Mehmet olarak geleneksel yöntemlerle üretime devam etmektedirler. (“İstanbul Agop” markasını, oğulları Arman ve Sarkis Tomurcuk devam ettirmektedir.)

Yaptıkları iş için Mehmet Tamdeğer şöyle diyor: “Bu zillerin en büyük özelliği el yapımı olması… Bir ressamın tablosu gibi… Hiç birinin, bir eşi daha yok. Ben istesem de bir daha aynısını yapamam.”

(2018 yılında gerçekleşen Akbank Caz Festivali için hazırlanan Mehmet Tamdeğeri izlediğimiz kısa bir kesit.)

Agop Bey’in oğlu Sarkis Tomurcuk’un ifadesine göre; bir zil aynı yere çekiç vurulmadan, üzerine 4.000 ila 7.000 çekiç darbesi uygulanarak üretiliyor. (Yazı sonunda Arman Tomurcuk’un teknik detayları anlattığı söyleşisine de ulaşabilirsiniz.)

İstanbul zilleri, geleneğin devamı olarak kendi rüştlerini ispat etmiş ve müzik dünyasında yerlerini sağlamlaştırmışlardır. Öyle ki; 2015 yılında Almanya’da düzenlenen Musikmesse International Press Award’da İstanbul Mehmet Zilleri 1.seçilirken, Zildjian markası 3. olmuştur.

2014 yapımı, bol ödüllü “Whiplash” filminde ise İstanbul Agop ve Bosphorus marka zilleri görüp gururlanmayanımız olmamıştı.

2019 yılı itibarıyla verilen röportajlara göre hem İstanbul Agop Zilleri hem de İstanbul Mehmet Zilleri, 50’den fazla ülkeye ihracat yapan firmalar olmuşlardır.

Makineleşen dünyada Mikhail Usta’nın işi bırakması, aslında bir geleneğin sonu demekti. Zira Amerika’da 1927 yılında kurulan Zildjian şirketi fabrikasyon üretim yapmaktaydı. 1977 yılında Mikhail Usta’nın atölyesinin kapanmasının ardından 1980 senesinde, önceleri “Zilciler Kolektif Şirketi” ardından “İstanbul Zilleri” adıyla Agop ve Mehmet Ustaların işi devam ettirmesi, el yapımı zillerin günümüze kadar ulaşmasını sağladı. İstanbul Zillerinin de kendi geliştirdikleri yeni modellerle dünya sahnesinde yer almaları, bu işin Zilciyan Ailesi’nin inovasyonu olduğu kadar aynı zamanda geleneksel bir zanaat haline geldiğini de kanıtlar niteliktedir. Agop ya da Mehmet fark etmeksizin, rastgele bir performansta, zillerin üzerinde ansızın karşımıza çıkan “İstanbul” yazısına ya da “Zildjian” öpücüğüne heyecanlanıyor oluşumuz da sanıyoruz ki etnik milliyetçiliklerle açıklanabilecek bir davranış değildir.

Dağılan bir imparatorluğun saçılan külleri arasında, Sultan II. Osman ve Trabzonlu Simyacı Avedis’in dünyaya kazandırdığı zil seslerini her duyduğunuzda dramlara, yaşanamamışlıklara ve en önemlisi de tarihi rövanşlara bir mola vermeniz dilekleriyle.

İleri izleme: 

Kaynaklar

1. Aykent, C . (2020). Zildjian’lar ve Türk Zilleri . Folklor/Edebiyat , 26 (101) , 127-139 . DOI: 10.22559/folklor.1091 Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/fe/issue/52316/685311#article_cite
2. AGOS. (2014, Kasım 14). ‘Kendi zilimizin sesini her yerde ayırt ederiz’. Erişim adresi: http://www.agos.com.tr/tr/yazi/8462/kendi-zilimizin-sesini-her-yerde-ayirt-ederiz 
3. https://www.wikiwand.com/en/Avedis_Zildjian_Company
5. https://m.youtube.com/watch?v=qfVpZFpzwS4
6. TRT Haber. (2019, Nisan 9). Dünyanın dört bir yanında “İstanbul Mehmet” zilleri yankılanıyor. Erişim adresi: https://www.trthaber.com/haber/yasam/dunyanin-dort-bir-yaninda-istanbul-mehmet-zilleri-yankilaniyor-407960.html/amp 
7. https://mipa-award.de/archive/award-2015/
8. Yedikule.org.(2014, Nisan 5). Zildjian (Zilciyan) Ailesi. Erişim adresi: http://www.yedikule.org/yedikule/yedikule-tarihi/710-zildjian-zilciyan-ailesi
9. Yuzde100yerli.com. (2015, Şubat 12). İstanbul’un zilleri Whiplash ile Oscar adayı oldu. Erişim adresi: https://www.yuzde100yerli.com/istanbulun-zilleri-whiplash-ile-oscar-adayi-oldu/
10. Görsel Kaynak 1
11. Görsel Kaynak 2
12. Görsel Kaynak 3
13. Görsel Kaynak 4
14. Görsel Kaynak 5