10 Kasım’ı Unutmak

10.11.2021

Kolektif Hafıza

Kolektif hafıza, bir grubun geçmişte belli bir zaman diliminde oluşturduğu ve yaşadığı ana kadar sürekli değişim içinde olan anıları ve hatıralarının bütününe verilen addır (Abel ve Roediger, 2015). Kolektif belleğin temelleri geçmişte atıldığı için tarihe benzer fakat tarihten oldukça farklıdır. Tarih geçmişteki olayların neden sonuç ilişkisi kullanılarak anlatıldığı bir bilim dalıdır (Halbwachs, 1925).

Tarih sadece var olan yeni gerçekler öğrenildiği zaman değişir. Örneğin Homo sapiensin yerleşik hayata geçmeden tarım yapmadıkları iddiaları Göbeklitepe‘nin keşfiyle ortadan kalkmıştır. Göbeklitepe’yi oluşturan insanların avcı-toplayıcılar olduğu düşünülmüş ve bu insanların da Göbeklitepe civarında tarım yaptıkları arkeologlar tarafından saptanmıştır (Curry, 2008). Bununla beraber, kolektif hafıza belli başlı şekillerde tezahür edebilir. Örneğin, Türkiye’de kutlanan millî ve dinî bayramlar kolektif belleğin bir ürünüdür. Artı olarak insanların belli başlı ağaçlara çaput bağlayıp onlardan dilekte bulunması da kolektif belleğin bir ürünüdür çünkü o ağacın kutsal olduğu düşüncesi nesilden nesile geçmiştir ve o ağaç, çevresindeki topluluğun hafızasında büyük bir yer kaplayıp onların davranışlarına doğrudan etki eder.

“War of the Ghost Deneyi”

Sir Frederic C. Bartlett

Kolektif hafıza sabit değildir; sürekli bir değişim ve dönüşüm içindedir. Bunun ise birden çok sebebi vardır. İlk olarak insan beyni, anıları tam olarak hatırlayamaz. Anılar insan beyninde zaman içinde değişime uğrar. Örneğin, Frederic Bartlett “War of the Ghost” adlı Amerikalı yerlilere ait öyküyü kullanarak öğrencilerine bir deney yapmıştır. Öğrencilerine bu öyküyü okumuş, daha sonra onlardan okulun farklı yerlerinde farklı zamanlarda karşılaşınca aniden öyküyü kendisine anlatmalarını istemiştir. Öğrenciler öyküyü anlatırken benzer davranışlarda bulunmuştur. Yani öğrenciler öykünün kelimelerini modernize etmiş, öyküyü daha akıcı bir hâle sokmuş ve öyküyü anlatırken bir neden sonuç ilişkisi kurmuşlardır (Roediger, 2003). Özetle beyinleri öyküyü dönüştürmüş ve başka bir hâle getirmiştir.

“Misinformation Effect”

Hafıza ile ilgili diğer bir durum ise “Misinformation Effect”. Bilim insanları katılımcılara bir kaza videosu izletmiş ve ardından sormuştur: “Arabaların yaptığı kaza nasıldı?” Bilim insanları bu soruyu “smash (paramparça etmek)“ kelimesini kullanarak sorduklarında katılımcılar kazanın çok daha büyük ve şiddetli olduğunu söylemişlerdir. Fakat bilim insanları soruyu sorarken “hit (çarpmak)” kelimesini kullandıklarında katılımcılar kazanın daha küçük çapta olduğunu söylemişlerdir (Loftus ve Palmer, 1974). Bu deneyde de insanın dış müdahale ve yönlendirmeye ne kadar fazla açık olduğu saptanır. Yani, olayı yakın zamanda kendi gözleriyle gözlemleyen insanların bilim insanlarının kullandığı bir kelime dolayısıyla sahip oldukları anı büyük ölçüde değişime uğramış olur.

Toplumsal Hafıza ve Devlet Müdahalesi

Görüldüğü üzere insan hafızası anıları kesin bir şekilde hatırlayamaz; onları dönüştürür. Bundan dolayı toplumsal hafıza da zamanla değişir. Ayrıca, devletlerin zaman zaman yaptıkları müdahaleler de toplumsal hafızayı değiştirebilir. Örneğin, Türkiye 1923 yılında kurulmuştur. Kurulduğu günden beri 29 Ekim, 19 Mayıs ve 23 Nisan gibi bayramlar coşkuyla kutlanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk 10 Kasım 1938’de öldükten sonra her yıl vefat gününde devlet yetkilileri ve halk törenler yaparak onu anmıştır. Fakat günümüzde 10 Kasım ve diğer millî bayramlarda yapılan törenler geçmişe nazaran sönük geçmektedir. Bunun aksine 29 Mayıs, 18 Mart gibi günlerde olan törenler çok daha canlı ve görkemli bir şekilde düzenlenmeye devam etmektedir.

19 Mayıs eski kutlamaları

29 Mayıs günümüz kutlamaları

Hatta son dönemde de 26 Ağustos Malazgirt Zaferi kutlanmaya başlanmıştır. Kısaca, devlet tarafından Osmanlı ve Selçuklu mirasına verilen önem artırılmıştır. Bunun yanı sıra bu önemi televizyonda da görmek mümkündür. Devlet kanallarında ve özel kanallarda Barbaros’tan Ertuğrul’a, Abdülhamit’ten Melikşah’a kadar Osmanlı ve Selçuklu dönemine dair birçok dizi ve film yayınlanırken güncel durumda Kurtuluş Savaşı veya İslâmiyet Öncesi Türklerle ilgili herhangi bir dizi ya da film çekimi yapılmamaktadır.

1994’de çekilen Kurtuluş dizisi

Günümüzde çekilen Abdülhamid dizisi

Bunun nedeni, toplumun sahip olduğu kolektif hafızanın değiştirilmek istenmesi olabilir. Türk toplumu tarihinin hep İslâmiyet ve kahramanlıklarla geçtiği; Türklerin hiç savaş kaybetmediği, hep güçlü ve yüce olduğu düşüncesinin halka aşılanmak istendiği görülebilir. Ayrıca, bu eylemle halktan eski görkemli İslâm-Türk sentezinin peşinden gitmesi ile onun için çalışması isteniyor ve bunu yaparken de cumhuriyeti kuran kadronun düşünce yapısından uzaklaşması hedefleniyor olabilir.

Son olarak toplumsal hafıza değişken bir yapıya sahiptir ve insan hafızasının sahip olduğu bazı niteliklerden dolayı değişimler oldukça normaldir. Bununla beraber, Türkiye’de çok kolay bir şekilde görülebilmektedir. Değişimler sadece insan belleği değil, yukarıda belirtildiği üzere bazı dış faktörlerden de kaynaklanmaktadır. Bu faktörlerin sebep olduğu değişimler ileride Türk halkının belleğinde ciddi dönüşümlere sebebiyet verebilir.

Yazar: Ahmet Ziya Boz
Editör: Emine Türal

Kaynakça:

Curry, A. (2008). Gobekli Tepe: The world’s first temple. Smithsonian magazine, 3, 1-4.
Halbwachs, M. (1992). On collective memory. ABD: University of Chicago Press.
Loftus, E. F., & Palmer, J. C. (1974). Reconstruction of automobile destruction: An example of the interaction between language and memory. Journal of verbal learning and verbal behavior, 13(5), 585-589.
Roediger III, H. L., & Abel, M. (2015). Collective memory: a new arena of cognitive study. Trends in cognitive sciences, 19(7), 359-361.
Roediger, H. L. (2003). Bartlett, Frederic Charles. Encyclopedia of Cognitive Science, 1, 319-322.