Araba Kazası Deneyi: Kullanılan Kelimeler, Anıları Manipüle Edebilir mi?

“Gerçekliği manipüle etmenin en kolay yolu sözleri manipüle etmekten geçer.”

                                                                                                                      -Philip K. Dick

Bir olayda görgü tanığı olduğunuzu düşünün -bu olay günlük yaşantınızdaki normal olaylar olabileceği gibi araba kazasına şahit olmak da olabilir.-, gördüğünüz şeyleri olduğu gibi anlatırsınız, değil mi? Olayın farklı şekilde anlatılmasından bir çıkar elde etmeyeceksiniz veya olduğu gibi anlattığınızda hiçbir şekilde ceza almayacaksınız, bu nedenle gördüklerinizi olduğu gibi anlatmak en doğal yol olarak görünür. Ancak yıllarca -özellikle de polise verilen ifadelerde gözlemlenen olgu bize, insanların gördüklerini olduğu gibi aktarmadığını göstermektedir. Peki insanlar neden olayları olduğu gibi anlatmazlar? Sorgularda kullanılan kelimeler, görgü tanığının ifadesini ve anısını değiştirebilir mi? Bu soruları yanıtlamak ve ‘sahte anı’(bir insanın olmamış bir anıyı anımsamasıyla meydana gelen psikolojik bir olay) olgusunu gözlemlemek için 1974’te psikolog Elizabeth Loftus ve John Palmer ‘Araba Kazası Deneyi’ olarak adlandırılan bir deney gerçekleştirmiştir.

Deney Prosedürü

Şekil-I

İlk deneyde 45 katılımcıya araba kazalarının olduğu, 5-30 saniye uzunlukta 7 video izletilmiş, sonrasında da her katılımcıdan kaza yapan arabaların hızlarını tahmin etmesi istenmiştir. Deneyin ilk aşamasında katılımcılara sorulan sorularda hızı niteleyen 5 farklı kelime kullanılmıştır. Örnek olarak 1.kişiye sorulan soru, ‘Arabalar birbirlerine şiddetle çarptıklarında ne kadar hızlılardı?’; 2. kişiye sorulan soru ise ‘Arabalar birbirlerine çarptıklarında ne kadar hızlılardı?’ şeklindedir. Soru, her zaman aynı şeyi sormasına rağmen araştırmacılar soru içinde kullandıkları kelimeleri ‘şiddetle çarpmak’, ‘çarpmak’, ‘kafa kafaya çarpmak’, ‘darbe almak’ ve ‘sürtünmek’ olarak değiştirmişlerdir.

Şekil-II

Sorularda kullanılan zarflar, görgü tanıklarının olayla ilgili düşüncelerini büyük ölçüde değiştirmiş, tahmin edilmesi istenen hızın gerçekliğinde kaymalara neden olmuştur. Sorularda ‘şiddetle çarpmak’ fiili kullanıldığında katılımcıların cevaplarına göre ortalama hız 65,6 km/s olarak belirlenirken ‘çarpmak’ fiilinde 63,2 km/s, ‘kafa kafaya çarpmak’ fiilinde 61,3 km/s, ‘darbe almak’ fiilinde 54,7 km/s ve ‘sürtünmek’ fiilinde ise sadece 51,1 km/s olarak tahmin edilmiştir.

Sonuçlar, katılımcıların olay hakkındaki anılarının sözcüklerin kullanımına göre değişebildiğini göstermektedir. Başka bir deyişle, görgü tanıklarının ifadesi belki de sorulan soruların içeriğine (seçilen kelimelerin insanlar üzerinde oluşturduğu ön yargılara göre değişebilmektedir. Loftus ve Palmer’ın bu konuya getirdikleri açıklamaya göre: “Hafızanın gösterimi, kullanılan kelimelere göre değişmektedir. Cümle içindeki kritik sözcük değişimi insanların olaya bakış açılarını değiştirmekte ve yaşanan olayı çok daha ciddi nitelemelerine sebep olabilmektedir. “Bu algı daha sonra kişinin hafızasında saklanır.” Bu hipotezi test etmek için ise ikinci bir deney yapmışlardır.

                        İkinci Deney

İkinci deneye 150 öğrenci katılmıştır. 1 dakikalık videoda katılımcılara kırsal bölgede seyir hâlinde olan bir araç gösterilmiş, sonra bu araç 4 saniyelik bir kazaya karıştırılmıştır. 50 öğrenciye: ‘Arabalar birbirlerine şiddetle çarptıklarında ne kadar hızlılardı?’ sorusu; diğer 50 öğrenciye ise: ‘Arabalar birbirlerinden darbe aldıklarında ne kadar hızlılardı?’ sorusu sorulmuştur. Kalan 50 öğrenciye ise hiç soru sorulmamış ve bu öğrenciler ‘kontrol grubu’ olarak seçilmişlerdir.

1 hafta sonrasında öğrenciler yeniden çağırılmış, öğrencilere video yeniden izletilmeden 10 soru sorulmuştur. Bu 10 soru arasında ise ‘Kazadan sonra kırılan bir cam gördünüz mü?’ sorusu deneyin temel taşını oluşturmaktadır. Videoda kırılan bir cam yoktur. Bu sorunun sorulma amacı öğrencilere farklı fiillerle sorulan sorulardan sonra; öğrencilerin gördükleri olayı anımsamalarında değişiklik olup olmadığını test etmektir.

Şekil-III

‘Arabalar birbirlerine şiddetle çarptıklarında ne kadar hızlılardı?’ sorusu sorulan katılımcıların kırılan cam gördüklerini söyleme oranlarının diğerlerine göre çok daha fazla olduğu göze çarpmaktadır. Bu araştırma; hafızanın, sorgulama tekniği ile kolayca bozulabildiğini ve olaydan sonra elde edilen bilgilerin, orijinal hafıza ile birleşerek yanlış hatırlamaya veya rekonstrüktif hafızaya (yeniden yapılandırılan bellek) neden olabileceğini göstermektedir.

Sonuç

Araba Kazası Deneyi’nin gösterdiği sonuç ise aslında insan belleğinin küçük bir sözcük değişiminden bile nasıl etkilenebildiği ve insanları bilinçsizce yanlışa yönelttiğidir. Son zamanlarda özellikle Amerika’da, polisler eğitim almakta ve sorgu tekniklerini değiştirerek görgü tanıklarının gerçek olay hakkındaki gerçek anılarına ulaşmaya çalışmaktadırlar.

Yazar: Musa Bozdoğan
Editör: Emine Türal

“Sosyal Deney Serisi” ile ilgili diğer yazılar:

• Jane Elliott Deneyi
• Milgram İtaat Deneyi
• Robbers Mağarası Deneyi
• Asch Sosyal Uyum Deneyi
• Stanford Hapishane Deneyi
• John Watson Koşullanma Deneyi
• Seligman Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi

Kaynakça:

Arnold, G.F. (1906). Psychology Applied to Legal Evidence and Other Constructions of Law. Calcuta: Thacker, Spink.

SimplyPsychology. (2014). Loftus and Palmer. Erişim adresi:

https://www.simplypsychology.org/loftus-palmer.html#:~:text=Loftus%20and%20Palmer%20(1974)%20Study,eyewitness%20testimony%20can%20alter%20memory.&text=To%20test%20this%20Loftus%20and,using%20different%20forms%20of%20questions.

Pscyh Yogi. (Mart 21, 2016). Loftus and Palmer (1874) – Eyewitness Testimony. Erişim adresi:

http://psychyogi.org/loftus-and-palmer-1974-eyewitness-testimony/

Görsel Kaynakça

• Şekil-I: Car Crash Vector Cartoon Illustration Stok Vektör (Telifsiz) 344328830 (shutterstock.com) adresinden alınmıştır.

• Kapak görseli:3d Rendered Illustration Two Colliding Cars Stok İllüstrasyon 1317620669 (shutterstock.com) adresinden alınmıştır.