Sanat Eserlerinde Uyku Tasviri

Bir Metafor Olarak Uyku​

Dış uyaranlara karşı her türlü etkileşimin, tepkilerin azaldığı, dinleme türü olan uyku kavramı, biyolojik bir eylem olmasının yanı sıra simgesel kullanımı ve mecazi anlamlarıyla birlikte ifade biçimi olarak sanat eserlerinin konusu haline gelmektedir. Tek kişilik bir eylem olan uyku, bireysel soyutlanma, dış dünyaya karşı kaçış olarak nitelendirilmektedir. Bir metafor olarak aynı zamanda fiziksel etkileşim dışı ve eylemsiz kalma durumunun dışında mecazi bir anlam olarak bireysel eylemsizlik, zihinsel olarak eylemsizlik ve gerçeği göremeyen, tepkisiz kalan anlamını da ifade etmektedir. Uyku halinin getirisi bilinçaltının yansıması olarak düşünülen rüya ise sanatçıların düşüncelerinin ve rüya esnasında gerçekleşen birtakım olayların görsel ifadesi niteliğinde konu olarak işlenmektedir.

Francisco Goya. El Sueño De La Razon Produce Monstruos “Aklın Uykusu Canavarlar Yaratır”. Gravür Baskı, 21.5×15 cm, 1799, Metropolitan Sanat Müzesi, New York

Romantik dönemin temsilcisi olarak görülen İspanyol ressam ve gravür sanatçısı Francisco Goya, Aklın Uykusu Canavarlar Yaratır adlı gravüründe sanatçının kendisini simgelediği düşünülen bir figür masanın üzerine kafasını koymuş bir pozisyonda uyku halinde olduğu ve rüya gördüğü düşünülmektedir. Tam o an karanlığın kapısının aralığından içeri giren temsili yaratıkları ve canavarları resmetmiştir. Masanın üzerinde ise “Us’ un Uykusu Canavarlar Yaratır” yazmaktadır. Us kavramı, olaylar arasında zorunlu bağlantılar kurup bu bağlantıları algılama, kavrama ve düşünme yetisi anlamına gelir. Yani us kelimesinin benzeri olan akıl anlamı taşımaktadır. Bu sebepten eser ismi Aklın Uykusu Canavarlar Yaratır olarak bilinmektedir. Resimde kullanılan imgeler metaforik anlamlar taşımasının yanında insanın karanlık yönlerinin sembolize edilmiş hali olmaktadır. Sanatçının 80 adet baskıdan oluşan set halinde eserleri bulunmaktadır ve bahsedilen eser bunlardan bir tanesidir. Eserde uyku, düş hali içerisinde figürün etrafında beliren yaratıklar ve korkunç rüyaların karşısında direnç göstererek beden bir tür ters tepkide bulunmaktadır. Bu tepki İspanyol aydınlarının aydınlanma amaçlı hareketleri sonucu baskılar ve halkçı ayaklanmalar, savaş ve hastalık ile başarısızlıkla sonuç vermiştir. (Soyşekerci, 2018) Dolayısıyla bu toplumsal hareketlere bir gönderme niteliğindeki Goya’nın 1790’lı yıllardan sonraki eserlerinde, duyarsız ve huzursuz insan yüzlerinden oluşan bedenler yerini almıştır. Baykuş ve yaratıkların dinmeyen hareketleri uyuyan figürün pasifliğinden beslenmektedir.

Frida Kahlo, The Dream, Tuval üzeri yağlı boya, 74×98 cm, 1940.

Figür ve otoportre sanatçısı olan Meksikalı Frida Kahlo hayatı boyunca birçok kez yaralanıp hastalanmıştır. Bu yüzden sanatında kişisel duygularının bir göstergesi olan fiziksel ve duygusal acılarına dair izlere çoğunlukla yer vermiştir. The Dream adlı eserin teması ise Frida’nın çoğu resminde olduğu üzere yaşam ve ölümdür. Sanatçının yaşantısının içerisinde bulunan sağlık sorunları ölüm ve yaşam sorgulamalarını beraberinde getirmiş ve çeşitli eserlerinde bu temaya yer vermiş olduğunu rahatça görebiliriz. The Dream adlı eserinde bulutlu bir gökyüzünün ön planında havada asılı olarak duran yatakta, parlak, sarı bir örtü altında kendini uyku halinde tasvir etmektedir. Yatağın uç kısmından, kaderinin bir sembolü olan “Dikenli Taç” olarak adlandırılan çalı onun tüm vücudunu kapsayacak şekilde üzerine yayılmaktadır. Diğer yandan söylenenlere göre Frida’nın vücudunu kaplayan bu çalıların yeşil kısmı yeniden doğuşu temsil ederken, iskeleti çevreleyen patlayıcılar ölümü temsil etmektedir. Yastıklar üzerinde uzanan kafatası ve iskeletin elindeki çiçekler dikkat çekmektedir. Bu çiçekler ya cenaze çiçeklerini ya da korkunç bir gelin buketini temsil etmektedir. Bununla ilişkili olarak Meksika’da dünyadaki çoğu ülkelerin aksine ölüm yas tutulacak bir olay olmaktan ziyade “Ölüler Günü” festivali ile kutlanmaktadır. Bazılarımız için her ne kadar anlaşılmaz olarak algılansa da Meksika’da ölüm ve yaşam garip bir şekilde birbirine bağlı iki kavramdır. Bu yüzdendir ki hem yaşadığı yer ile ilgili olan bu tema hem de yaşamındaki etken olarak sayılan olaylar yapıtlarında yer almıştır. Bu alegori içerisinde Frida için ölüm bir vizyon olmaktadır. Kırık sırtı ile uzun süre yatağa bağımlı hale gelen sürrealist bir sanatçı olarak Frida, uyku halinde iskelet ile birlikte kendini tasvir etmiştir.

Johann Heinrich Füssli. Kâbus. Tuval üzeri yağlı boya, 1,02 m x 1,27 m, 1781 Detroit Institute of Arts, Detroit.

İngiliz romantizmine önemli katkıları bulunan İsviçreli romantik sanatçının Kâbus adlı tablosunu incelerken yaratıklar ve resmin mistik havası dikkat çekmektedir. Gerçeklik ve kurguyu harmanlayan sanatçı, eserin isminden dolayı bir rüya betimlemesi yapıyor olmaktadır. Görüntü içerisinde vücudunu savunmasız bir şekilde salmış kadın baş aşağı bir şekilde uzanmaktadır. Kadının üzerinde oturan korkunç yaratığı andıran şey karabasanın bir temsili olmakta ve gece-gündüzün gizlediğini ortaya çıkarmaktadır. Kadının göğsünde oturmuş şekilde duran korkunç figür ise bir imp veyahut incubus olarak tanımlanmaktadır. Mitolojik ve efsanevi geleneklere göre, imp veya incubus uyuyan kadınlarla cinsel ilişkiye girdiği söylenen bir ruh türü olarak bilinmektedir. Perdenin ardından kafasını uzatmış olan at kafası bir hayli dikkat çekmektedir. Resmin ismi ile at kafası arasında bağlantı kurmaya çalışacak olursak kâbus kelimesi atları ifade etmemektedir. Kadının duruşu, bedeninin resmediliş şekli nedeni ile eserde cinselliğe vurgu yapmaktadır. Kabuslar Freud için cinsellik anlamı taşıyan rüyalardır ve bazı yorumcular bu sebepten dolayı Fuseli için Freud’un kabusla ilgili yorumlarının öncüsü ve rüya hali esnasında hissedilen göğüs baskısının fiziksel deneyiminin somutlaşması olarak da adlandırılabilir.

Nilay AYGÜN

Kaynakça

Batur Çay, M . (2017). Francisco Goya’nın Kâbus Resimleri Üzerine Bir İnceleme . Yıldız Journal of Art and Design , 4 (2) , 88-103 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/en/pub/yjad/issue/33125/355863

chatsworthchalkfest. (2020, 07 12). https://chatsworthchalkfest.weebly.com/14-the-dream-the-bed.html# adresinden alındı

chatsworthchalkfest. (2020, 07 12). https://chatsworthchalkfest.weebly.com/14-the-dream-the-bed.html# adresinden alındı

Frida Kahlo. (2020, 07 12). https://www.fridakahlo.org/the-dream-the-bed.jsp adresinden alındı

Lilia Curzi-Dascalova, L. C. (2020, 3 31). Sleep in the Fine Arts. ResearchGate: https://www.researchgate.net/publication/283794061_Sleep_in_Fine-Arts adresinden alındı

Frida Kahlo. https://www.fridakahlo.org/the-dream-the-bed.jsp adresinden alındı

Lilia Curzi-Dascalova, Lucien Curci (2020, 3 31). Sleep in the Fine Arts. ResearchGate: https://www.researchgate.net/publication/283794061_Sleep_in_Fine-Arts adresinden alındı

Frida Kahlo. (2020, 07 12). https://www.fridakahlo.org/the-dream-the-bed.jsp adresinden alındı

Lilia Curzi-Dascalova, L. C. (2020, 3 31). Sleep in the Fine Arts. ResearchGate: https://www.researchgate.net/publication/283794061_Sleep_in_Fine-Arts adresinden alındı

Özkök, D.(2020). Uyku. (Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara). Erişim Adresi: http://www.openaccess.hacettepe.edu.tr:8080/xmlui/handle/11655/22354

Soyşekerci S.(2018). Goya’nın Rüyası: Aklın Uykusu Canavarlar Üretir. İdil Sanat ve Dil Dergisi. 7(51), 1342-1343, doi: 10.7816/idil-07-51-06.