Tarihî Kökenleri ve Efsanesiyle Santa Claus (Noel Baba)

Santa Claus’un -namı diğer Saint Nicholas ya da Kris Kringle- Noel gelenekleriyle dolu uzun bir hikâyesi vardır. Kendisi günümüzde yaygın bir biçimde, Noel Arifesinde çocuklara hediyeler getiren kırmızılar içindeki neşeli bir adam olarak anılır; fakat bu hikâye, Saint Nicholas’ın dünyaya gelip çocukların koruyucu azizi[1] olduğu 3. yüzyıla kadar uzanır. Gelin de en eski kökenlerinden günümüzün alışveriş merkezi Noel Babalarına, Santa Claus’un tarihi ile ilgili daha fazla şey öğrenelim ve her Noel arifesinde milyonlarca çocuğun beklediği bu azizin üzerinde büyük etkileri olan iki New Yorkluyu (Clement Clark Moore ve Thomas Nast) keşfedelim.

Saint Nicholas Efsanesi: Gerçek Noel Baba

Noel Baba’nın efsanesi, yüzlerce yıl önce yaşamış olan Saint Nicholas adındaki keşişe kadar dayandırılabilir. Nicholas’ın MS yaklaşık olarak 280 civarında, günümüzde Türkiye sınırları içinde bulunan Mira’nın[2] yakınlarındaki Patara’da doğduğuna inanılır. Fazlasıyla takdir duyulası dindarlığı ve iyilikseverliği ile, Saint Nicholas birçok efsanenin öznesi hâline geldi. Kendisine miras kalan bütün malvarlığını hibe ettiği ve yoksul ve hastalara yardım ederek kırsal yöreleri gezdiği söylenir. En iyi bilinen Saint Nicholas hikâyelerinden biri; üç yoksul kız kardeşi, babaları tarafından köle ya da fahişe olarak satılmaktan, onlar için başlık parası[3] sağlayarak kurtarmasıdır – böylece kızlar evlenebileceklerdi. Yıllar boyunca Nicholas’ın tanınırlığı yayıldı ve kendisi, çocukların ve denizcilerin koruyucusu olarak tanınmaya başladı. Onun yortu günü, ölümünün her yıl dönümünde, 6 Aralık’ta kutlanır. Bu gün, geleneksel olarak, yüksek meblağlarda alışveriş yapmak ve evlenmek için uğurlu bir gün olarak görülüyordu. Rönesans zamanında Saint Nicholas Avrupa’daki en ünlü azizdi. Azizlerin saygınlıklarını kaybetmeye başladığı Protestan Reformu’ndan sonra bile Nicholas, bilhassa Hollanda’da olmak üzere, olumlu bir namı devam ettirmiştir.

Sinter Klaas New York’a Geliyor

Saint Nicholas, Amerikan popüler kültürüne ilk olarak 18. yüzyılın sonlarına doğru girmiştir. Aralık 1773’te ve tekrardan 1774’te, bir New York gazetesi, gruplar hâlindeki Hollandalı ailelerin Nicholas’ın ölümünün yıl dönümünü şereflendirmek için toplandıklarını bildirmiştir.

Santa Claus ismi, Nicholas’ın Hollandaca lakabı olan Sinter Klaas’dan türemiştir – ki bu da, (Saint Nicholas’ın Hollandacası olan) Sint Nikolaas’ın kısaltılmış hâlidir. 1804 yılında, New York Historical Society’nin bir üyesi olan John Pintard, topluluğun yıllık buluşmasında Saint Nicholas’ın ahşap gravürlerinden dağıtmıştır. Gravürün arka planında, oyuncaklarla dolu Noel çoraplarını ve şöminenin üstüne asılı yemişleri içeren tanıdık Noel Baba imgeleri vardı. 1809 yılında Washington Irving, The History of New York adlı kitabında Saint Nicholas’tan New York’un koruyucu azizi olarak bahsedince, Sinter Klaas hikâyelerinin popülerleşmesine katkıda bulunmuştur. Ünü büyüdükçe Sinter Klaas; mavi bir üç köşeli şapka, kırmızı bir yelek ve sarı uzun çoraplar giyen bir ‘’afacan’’dan, geniş siperlikli bir şapka ve ‘’bir çift iri kesim balon belli Flaman pantolonu’’ giyen bir adama, her şekilde tasvir edilmiştir.

Alışveriş Merkezi Noel Babaları

Çoğunlukla çocuklar arasında gerçekleşen hediyeleşme, bu yortu gününün 19. yüzyılın başlarında ihya edilmesinden beri Noel kutlamasının önemli bir parçası olmuştur. 1820’de mağazalar Noel alışverişinin reklâmını yapmaya başladı ve 1840’lı yıllarda da gazeteler Noel reklâmları için ayrı bölümler oluşturuyorlardı, ki bunlar da genellikle yeni yeni popüler hâle gelen Noel Baba’nın görüntülerini içeriyordu. 1841’de, binlerce çocuk, Noel Baba’nın gerçek boyutlardaki bir modelini görmek için Philadelphia’daki bir dükkânı ziyaret etmiştir. Mağazaların, ‘’canlı’’ bir Noel Baba’yı görmenin cezbediciliği ile çocukları ve onların ebeveynlerini kendilerine çekmeye başlaması an meselesiydi. 1890’lı yılların başlarında The Salvation Army[4], maddi durumu yetersiz ailelere sağladıkları ücretsiz Noel yemekleri için paraya ihtiyaç duydu. İşsiz erkeklere Noel Baba kostümleri giydirip onları New York sokaklarında bağış dilemeye göndermeye başladılar. Bu tanıdık The Salvation Army Noel Babaları, o zamandan beri Amerikan şehirlerinin sokaklarının köşe başlarında çan çalmaktadırlar.

Muhtemelen en ikonik alışveriş merkezi Noel Babası, ‘’Miracle on 34th Street’’ adlı 1947 yılında yayınlanmış Noel Baba temalı klasik filmdeki Kris Kringle’dır. Genç Natalie Wood, kendisinin gerçek Noel Baba olduğunu söylediğinde Kris Kringle’a inanan küçük bir kızı oynamıştır. (Kris Kringle, bu rolüyle Oscar kazanan Edmund Gwenn tarafından canlandırılmıştır.) ‘’Miracle on 34th Street’’ filmi 1994 yılında yeniden çekilmiştir ve başrollerinde Lord Richard Attenborough ve Mara Wilson yer almıştır.

Macy’s adlı alışveriş merkezinin Noel Babası, 1924’te yapılmaya başladığından beri neredeyse her Macy’s Şükran Günü Geçit Töreni’nde boy göstermiştir ve her yaştan hayranı New York’ta ve ülke genelindeki mağazalarda kendisiyle buluşmak için hâlâ sıraya girmeye devam etmektedir – çocuklar bu yerlerde Noel Baba’nın dizleri üzerindeyken fotoğraf çektirebilir ve ona Noel’de ne istediklerini söyleyebilirler.

Noel’den Bir Önceki Geceydi

1822’de, bir Episcopal[5] papazı olan Clement Clarke Moore; üç kızı için, daha çok ‘’Twas The Night Before Christmas’’ olarak bilinen ‘’An Account of a Visit from St. Nicholas’’ başlıklı uzun bir Noel şiiri yazdı. Moore’un, konusunun havai bir doğası olması sebebiyle başlangıçta yayınlamakta tereddüt ettiği bu şiiri; hayalimizdeki modern Noel Baba tasvirinin, heybetli bir sureti olan ve halis bir başı öne eğme hareketiyle bir bacayı havaya kaldıracak doğaüstü bir yeteneğe sahip ‘’dürüst ve neşeli yaşlı elf’’[6] şeklinde olmasından büyük ölçüde sorumludur. Moore’un imgelemi muhtemelen başka kaynaklardan alınmış olsa da, şiiri; aşina olunan Noel Baba tasvirinin popülerleşmesine yardımcı olmuştur – hak eden çocuklara hediyeler bırakmak için sekiz uçabilen rengeyiği tarafından çekilen ‘’küçük bir kızak’’la Noel Arifesi’nde evden eve uçan bir Noel Baba tasviriydi bu. ‘’An Account of a Visit from St. Nicholas’’, yeni ve hemen gözde hâle gelen bir Amerikan ikonu yaratmıştır.

1881’de politik karikatürist Thomas Nast, zihnimizdeki modern Noel Baba görüntüsüyle eşleşen ilk portreyi oluşturmak için Moore’un şiirinden yararlanmıştır. Nast’ın Harper’s Weekly’de yayınlanan çizimi; Noel Baba’yı, içi şanslı çocuklar için oyuncaklarla dolu olan bir torba taşıyan, geniş beyaz sakallı, tombul ve neşeli bir adam olarak betimlemiştir. Noel Baba’ya, onun beyaz kürkle süslenmiş kıpkırmızı elbisesini, Kuzey Kutbu’ndaki oyuncak atölyesini, elflerini ve eşi Mrs. Claus’u veren kişi Nast’tır.

Dünya Genelinde Noel Baba

18. yüzyıl Amerika’sında, Santa Claus, Noel zamanında kendisini göstersin diye Saint Nicholas’tan esinlenilen tek hediye dağıtıcısı değildi. Christkind’in ya da Kris Kringle’ın, uslu İsviçreli ve Almanyalı çocuklara hediyeler dağıttığına inanılıyordu. ‘’Christ child’’ anlamına gelen Christkind, Saint Nicholas’ın kendisine Noel görevlerinde sıklıkla eşlik ettiği melek benzeri bir şahsiyettir. İskandinavya’da, Jultomten adlı neşeli bir cücenin keçiler tarafından çekilen bir kızakla hediyeler dağıttığına inanılırdı. İngiliz efsanesine göre; Father Christmas[7], çocukların Noel çoraplarını bu güne özel sürprizlerle doldurmak için Noel Arifesinde her evi ziyaret eder. Père Noël, Fransız çocukların ayakkabılarını doldurmaktan sorumludur. Rusya’da Babouschka adlı yaşlı bir kadının, İsa’ya ulaşamamaları için Maguşlar’a Beytüllahim’e giden yol hakkında kasıtlı olarak yanlış bilgiler verdiğine inanılır. Sonrasında, bu yaşlı kadın vicdan azabı çekmiş fakat hasardan dönmek istediğinde onları bulamamıştır. Günümüze kadar, her 5 Ocak’ta, Babouschka, yataklarının başucunda onlara hediyeler bırakarak Rus çocuklarını ziyaret eder ve bunu yaparken de çocuklardan birinin bebek İsa olmasını ve böylece kendisinin affedileceğini umut eder. Benzer bir hikâyeye La Befana adındaki bir kadın da sahiptir – bu kadın, talihli çocukların Noel çoraplarına hediyeler bırakmak için süpürgesini İtalyan evlerinin bacalarından aşağı süren sevecen bir cadıdır.

Amerika’daki Noel Gelenekleri

Amerika Birleşik Devletleri’nde, Noel Baba genellikle Noel Arifesinde çocuklara oyuncaklar dağıtmak üzere evden eve uçtuğu şeklinde tasvir edilir. Rengeyikleri tarafından çekilen büyülü kızağında uçar. Bu rengeyiklerinin isimleri; Dasher, Dancer, Prancer, Vixen, Comet, Cupid, Donner, Blitzen ve aralarındaki en ünlüleri olan Rudolph’tur. Noel Baba her bir eve baca yoluyla girer; bu yüzden, daha uzun olan içi boş Noel çorapları, -eskiden daha kısalardı; günümüzde bu duruma özel olarak uzun hâldedirler- Clement Clark Moore’un ünlü şiirinde dediği gibi; ‘’St. Nicholas’ın çok geçmeden geleceği umuduyla, özenle bacaya asılırlar’’. Noel çorapları baston şekerlerle, başka sürprizlerle ya da küçük oyuncaklarla doldurulabilir.

Noel Baba ve eşi Noel Anne, Kuzey Kutbu’nu ev olarak benimserler ve çocuklar Noel Baba’ya mektup yazıp Noel Arifesinde onun dünya çevresindeki ilerleyişini takip ederler. Noel Arifesinde çocuklar genellikle Noel Baba için kurabiye ve süt, rengeyikleri için de havuç bırakır. Noel Baba, Noel sabahında kimlerin hediye hak ettiğine karar vermek için bir ‘’yaramaz listesi’’ ve bir de ‘’uslu listesi’’ tutar ve ebeveynler de çocuklarının uslu durmalarından emin olmanın bir yolu olarak sık sık bu listeleri hatırlatırlar. Bu listeler 1934 çıkışlı ‘’Santa Claus is Coming to Town’’ adlı Noel şarkısında ebedileştirilmiştir:

“He’s making a list

And checking it twice;

Gonna find out Who’s naughty and nice

Santa Claus is coming to town

He sees you when you’re sleeping

He knows when you’re awake

He knows if you’ve been bad or good

So be good for goodness sake!”

Dokuzuncu Rengeyiği, Rudolph

‘’En ünlü rengeyiği’’ olan Rudolph, diğer sekiz uçabilen taydaşından yüzyıllar sonra doğmuştur. Bu kırmızı burunlu mucize, Montgomery Ward adlı alışveriş merkezinde reklâm yazarı olan Robert L. May’ın eseridir.

1939 yılında, May, Noel zamanı alışveriş trafiğini mağazasına getirmek için Noel temalı bir öyküsel şiir yazmıştır. Moore’un ‘’Twas The Night Before Christmas’’ adlı şiirininkine benzer bir kafiye örgüsü kullanan May; büyük ve parlak kırmızı burnu yüzünden diğer geyikler tarafından kendisiyle alay edilen genç bir rengeyiği olan Rudolph’un hikâyesini anlatmıştır. Fakat, Noel Arifesinde etrafı sis bastığında ve Noel Baba o gece hediyeleri dağıtamayacağı konusunda endişelendiğinde; önceden dışlanan Rudolph, kırmızı burnunun ışığıyla kızağı yönlendirerek Noel’i kurtarmıştır. Rudolph’un mesajı, ‘’eğer fırsat verilirse, bir ayak bağı bir kazanca dönüşebilir’’, halk arasında tutulmuştur.

Montgomery Ward, 1939’da, yazdığı hikâyenin neredeyse iki buçuk milyon kopyasını sattı. 1946’da yeniden yayınlandığında, kitap üç buçuk milyondan fazla kopya sattı. Birkaç yıl sonra, 1949’da, May’ın arkadaşlarından biri olan Johnny Marks, Rudolph’un hikâyesine dayalı kısa bir şarkı yazdı. Bu şarkı Gene Autry tarafından kaydedildi ve iki milyondan fazla kopya sattı. O zamandan beri, bu öykü; yirmi beşten fazla dile çevrildi ve 1964’ten beri her yıl seyircileri büyüleyen, Burl Ives tarafından anlatılan bir televizyon filmine dönüştürüldü.

Çevirmen Notları:

[1](İng. patron saint). Koruyucu azizler, himayelerini ve şefaatlerini belli bir kişiye, topluluğa, kiliseye ya da bir mekâna adayan azizlerdir. Bu azizler, genellikle doğdukları ya da etkin oldukları bölgelerin koruyucusu olurlar. (Ç.N.)

[2]Mira (ya da Myra) günümüzde Demre, Antalya sınırları içinde bulunan antik bir kenttir. Patara da günümüzde Gelemiş, Antalya yakınlarındaki bir antik kenttir. (Ç.N.)

[3](İng. dowry). ‘’Başlık parası’’ ya da ‘’çeyiz’’ anlamlarına gelen dowry, bazı kültürlerde gelinin kocasına ya da onun ailesine verdiği para, mal yahut mülktür. Kadından, kocasının ailesiyle beraber ya da ailesine yakın olacak şekilde ikamet etmesini bekleyen fazlasıyla ataerkil olan kültürlerde çok yaygın olan bu geleneğin Avrupa’da, Güney Asya’da, Afrika’da ve dünyanın diğer kısımlarında uzun bir tarihi vardır. (Ç.N.)

[4]The Salvation Army, 1865 Londra’da kurulmuş uluslararası bir hayır örgütüdür. Yüz otuzdan fazla ülkede etkinlik gösteren yüz elli yılı aşkın bir kuruluştur. (Ç.N.)

[5]Episcopal Church, dünya genelindeki Anglikan Topluluğu’nun ABD’de kurulu olan bir mensubudur. (Ç.N.)

[6]Buradaki ‘’elf’’in boyu kısa, cüce anlamlarına gelen şekliyle kullanılmış olma ihtimâli olmakla birlikte, şiirde kâfiye oluşturması için kullanılmış olma ihtimâli de vardır. Noel Baba’nın boyunun çok da uzun olmadığı düşünülürse, ilk seçenek daha makul gözüküyor. (Ki, İskandinav Noel Babası Jultomten de ”elf” olarak tanımlanıyor ve küçük bir boya sahip.) (Ç.N.)

[7]Hem İngilizcede (Father Christmas) hem Fransızcada (Père Noël), Santa Claus’a karşılık gelen şahsa Noel Baba deniyor. Fransızcada ‘’Christmas’’ anlamına gelen Noel, bizim dilimize de aynı şekilde geçmiş. İki sözcük de ‘’İsa’nın doğumu’’nun kutlanması manasına geliyor denebilir. (Ç.N.)

Çeviri: Ufuk Altunbaş

Kaynak: https://www.history.com/topics/christmas/santa-claus#:~:text=The%20legend%20of%20Santa%20Claus,Myra%20in%20modern-day%20Turkey.&text=Over%20the%20course%20of%20many,protector%20of%20children%20and%20sailors.

Görseller:

Kapak görseli: https://eruthvenstevenson.com/2015/12/24/santas-reindeer/

Birinci görsel: https://panoramanow.com/events/santa-at-the-courthouse-2015-12-19/

İkinci görsel: https://www.biography.com/religious-figure/saint-nicholas

Üçüncü görsel: https://www.dutchnews.nl/features/2015/11/ten-things-you-need-to-know-to-celebrate-sinterklaas/

Dördüncü görsel: https://www.zimbio.com/photos/Santa+Claus/86th+Annual+Macy+Thanksgiving+Day+Parade/aohVc6MethG

Beşinci görsel: http://www.dailycartoonist.com/index.php/2018/12/21/thomas-nast-saint-and-sinner/

Altıncı ve yedinci görseller: https://lh3.googleusercontent.com/proxy/pX6IMaRaoSYpJXT8ZUnLe2i7aIPY6SCeOOyirMvirKGtsA95CIH8yPfLTL29wHEsE2GQ_ZC3BZ_qVQ

https://munchkinhappy.wordpress.com/2012/12/14/christmas-jultomten-and-julbock/

Sekizinci görsel: https://wallpapercave.com/w/JnhDt9D

Dokuzuncu görsel: https://wallpaperaccess.com/rudolph-christmas