Antik Yakın Doğu: Mısır Tarihi I (Erken Dönem)

Arkaik Dönem

Genel Durum

Mısır, doğal koşulları bakımından rakibi Mezopotamya bölgesine göre birçok bakımdan avantajlıydı. Doğu ve batısında boydan boya uzanan dağları ve güneyinde kıvrılan Nil Nehri sayesinde oldukça güvenli bir konuma sahipti. Dağları barındırdığı dayanıklı kayaçlar ve bol altın madenleri sayesinde; gelişmiş yapıların inşası ve tükenmesi zor olacak bir zenginlik için destekçiydi. Halkın kutsal kabul ettiği Nil Nehri, temmuz ayında yükseldikten sonra kasım ayına doğru geri çekildiğinde, getirmiş olduğu bol alüvyonlarla sulanmış ovaları ardında bırakırdı. Bu bereketli ovaların işlenmesi ve her yıl sayısız felakete gebe Nil Nehri’nin kontrol altına alınması için yapılması gereken kanallar, Mezopotamya’daki gibi, halka beraber hareket etmeyi öğretecekti. Ancak MÖ 10.000 civarında Mısırlılar Nil Nehri’ni kontrol etmekten çok uzaktılar. Libyalılar, Etiyopyalılar ve Güney Filistinliler’in bölgeye yaptıkları göçlerle oluştuğu düşünülen Mısır halkı, MÖ 6.000’li yıllara kadar Nil Nehri’ni çevreleyen dağlarda, klanlar hâlinde yaşamışlardır.

Nil Nehri

Örgütsel Değişimler

MÖ 4.000 civarında yaşandığı tahmin edilen ciddi bir kuraklıkla birlikte, ilk kez Nil Nehri’ni sulamak için kanallar açılmaya başlanmış ve bu sayede topraklar işlenebilir hale getirilmişti ama bu kanallar hâlâ daha basit çukurlar biçimindeydi. Daha büyük toprakların işlenmesi için “sabanlı tarıma” yapılan geçiş, kadının üretimdeki rolünü azaltmış ve klan düzenine ciddi bir darbe vurmuştur. Yine de anaerkilin izleri, birçok kadın firavunun yönetimiyle binlerce yıl görülmeye devam etmiştir.

MÖ 4.000’li yıllarda toplum düzenine etkisi fazla olan diğer olgular “kölelik” ve “özel mülkiyettir”. Köleliğin yaşanmaya başladığı kazılarda bulunan, elleri arkadan bağlı heykelciklerden; özel mülkiyetin var olduğu ise mezarlıklardaki çömlekler üzerinde keşfedilen ve tamga olarak adlandırılan kişilere özel damgalardan anlaşılmaktadır. Tüm bu değişimler, toplumun klan düzeninden komşuluk düzenine geçişini göstermektedir. Komşuluk düzeninde birlik oluşun sebebi, klan düzeninden farklı olarak, su ve toprakların ortak mülkiyeti ve kullanımı sayesinde gerçekleşmiştir. Bu komşuluk topluluklarından bazıları diğerlerine kıyasla oldukça büyüktürler. Mısır dilinde spat adıyla anılan bu büyük topluluklar, piktografi yazısında (kavramın resmedilişi) “kanallarla bölünmüş toprak” simgesiyle gösterilmekteydi ve Yunanlılar tarafından nom olarak adlandırılmaktaydılar.

Tinit Devri (MÖ 3300-2700)

Tamgalar

Birinci Birleşme

Mısır’da birçok nom bulunmaktaydı ama bir arada olmaları söz konusu değildi. Coğrafi şartlar sebebiyle birbirlerinden doğal sınırlarıyla ayrı hâlde bulunuyorlardı. Hatta bulunan gravürlerin çoğu, nomların çeşitli gerekçelerle aralarında yaptıkları savaşları anlatmaktadır. En büyükleri Hierakonpolis, Abydos, Buto ve Elefantin nomlarıydı ve dördü de güneyde bulunuyordu. Hierakonpolis’in başkanı olan Akrep, kazandığı zaferlerle Memphis’e kadar egemen olarak ilk defa güney bölgesindeki birliği sağladı. Ancak yönetim biçimini bilmediğimiz ve devlet düzenine dair yeterli kanıt olmadığı için kendisi 0. Sülale olarak kabul edilmektedir. Yine de Akrep döneminde güney nomları, kuzeydeki nomların durumundan farklı olarak kesin şekilde birleşmiştir. Bu değişim sonucunda Mısır’ın kuzeyi yani Nil’in oluşturduğu deltadan Memphis’e kadar olan kısım Aşağı Mısır, Memphis’in güneyinde kalan bölgesi ise -daha yüksek rakımı sebebiyle- Yukarı Mısır olarak adlandırılmaya başlanmıştır.

İlk Hanedanlar

Mısır’ın ilk kez birleşmesi, Narmer Paleti

Akrep’ten az zaman sonra gelen Kral 1. Narmer (diğer adıyla “Menes” yani Memphis’i kuran), küçük nomlardan oluşan Aşağı Mısır’ı fethederek Mısır Devleti’ni kurdu ve Memphis’i başkent ilan etti (MÖ 3032). Ardından gelen oğlu Aha’nın, babasından devraldığı yönetimi devam ettirmesi sayesinde 1. Sülaleyi oluşturmuş oldular. 1. Sülaledeki 8 kral ve 2. Sülaledeki 11 kralın Mısır’ı yönettiği ve büyük bir imparatorluğun temellerinin atıldığı bu dönem, Tinit Devri olarak da adlandırılmaktadır ve ilk defa, bu dönemde “sınıf farkları” görülmeye başlanmıştır. Kazılarda halkın basit çukurlara gömüldüğü görülürken bir yönetici olan Hemaki’nin mezarı, 50’den fazla odadan oluşmaktadır (nomark olduğu hâlde firavundan büyük bir mezar yaptırmıştır). Aynı dönemde yapılan kabartmadaki bir grup insanın saçlarını kazıtmış şekilde, başka bir grubun ise peruk ve takma sakallarla tasvir edilmesi de bu farklara örnek olarak gösterilebilir. 2. Sülalenin son zamanlarında yaşanan büyük bir ayaklanmanın bastırılması sırasında öldürülen 50 bin kişi, sınıf çatışmasının ilk izlerindendir. Ancak yaklaşık 3000 yıl sürecek görkemli Mısır Uygarlığı’nı, nice kanlı ayaklanmalar ve felaketler beklemektedir.

Yazar: Ömer Özdal
Editör: Ece Günen

Serinin bir sonraki yazısı için:

Antik Yakın Doğu: Mısır Tarihi II (Eski İmparatorluk)

Kaynakça

• Ceram, C. W. (2015). Tanrılar, Mezarlar ve Bilginler. Örs, H. (Çev.), İstanbul: Remzi.
• Diakov, V. & Kovalev, S. (2019). İlkçağ Tarihi Cilt:1 Ortadoğu, Uzakdoğu, Eski Yunan. İnce, Ö. (Çev.), İstanbul: Yordam.
• Konyar, R. (t.y.) Mısır Tarihi. Auzef Kitap. Erişim Adresi: auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/tarih_ao/emisirtarihi.pdf
• Antik Mısır. (2021). Vikipedi: Özgür Ansiklopedi. Erişim adresi: tr.wikipedia.org/wiki/Antik_Mısır

Görsel Kaynakça

• https://images.app.goo.gl/xDR28Vj7uWUL16CD7
• https://images.app.goo.gl/hNoM1sPhfutaUFpv8
• https://images.app.goo.gl/iMdtreeBuRUeXdTq5
• https://images.app.goo.gl/9zHNo4RyfQXWDtvQA