Sveti Stefan: Bir Kiliseden Daha Fazlası

Kilisenin Tarihi

123 yıl önce Altın Boynuz Haliç’in kıyılarında yükselen Sveti Stefan Kilisesi, namıdiğer Demir Kilise, Bulgarların zihninde ibadethane olmanın ötesinde birçok anlama sahiptir. Bulgaristan’ın bağımsızlığı ve Bulgar devletinin kurulmasında oldukça önemli bir unsurdur.

Bilindiği üzere Osmanlı İmparatorluğu, halkını millet sistemi ile yönetmiştir. Osmanlı millet sistemine göre Müslüman olmayanlar; Yahudi, Rum ve Ermeni olmak üzere üç millete ayrılmıştır (Mazower, 2017). Ortodoks inanca sahip Bulgarlar, Osmanlı millet sistemine göre -diğer tüm Ortodokslar gibi- Rum Milleti olarak kabul edilmiş ve Rum Patrikhanesi’nin sorumluluğuna bırakılmıştır. Rum Patrikhanesi’ne mensup olan Bulgarlar, milliyetçi hareketlerin doğuşuna dek ibadetlerini Latince ayinlerle gerçekleştirmiştir. Bulgarların temsilcisi konumunda olan Patrikhane ise tüm “Ortodokslar Helen”dir şiarını benimsemiş ve Bulgarları, Patrikhane içinde asimile etmeye çalışmıştır. Bu bağlamda, Bulgarların belleklerini yok etmek için Bulgar kitapları ve el yazmaları yok edilmiş, Bulgar piskoposlarının ve şehir din adamlarının çoğunun yerini Rum din adamları almıştır. Zaman içinde oldukça ağır hissediledilmeye başlanan bu baskı ve asimilasyon, Bulgarların direnişi ile karşılaşmıştır. Fransız Devrimi ile başlayan ve hızla yayılan milliyetçilik düşüncesi, Bulgarları da kendi kimliğini arama yoluna itmiştir. Bulgar milli uyanışını canlandırmak için ilk adım, bir din adamı olan Paisiy Hilendarski tarafından atılmıştır. Hilendarski, 1762 yılında Atos Dağı’nda, “Slav Bulgar Tarihi” adlı el yazması bir kitap yazmış ve bu kitap millî uyanışı tetikleyen etkenlerden biri olmuştur.

Tarihler 1839 yılına geldiğinde ise Osmanlı hükûmeti tüm halkına eşit haklar veren Tanzimat Fermanı‘nı ilan etmiş ve bu reform hareketi, Bulgarlara da talepte bulunma hakkını sunmuştur. Artık millî benliklerinin daha da farkında olan ve asimile edilmek istemeyen Bulgarlar, 1847 tarihinde bağımsız bir kilise kurmak için çalışmalara başlamış ve uzun uğraşlar sonucu bir ‘Papaz Evi’ açma iznine kavuşmuştur (İvonava, 2017).

İlk adım, üst düzey bir devlet adamı olan Stefan Bogorodi’nin bağışladığı eski eviyle atılmış ve kilise, 23 Ekim 1849 tarihinde Aziz Stefan adı ile takdis edilmiştir. Bu küçük ve ahşap kilise 49 yıl ayakta kalmayı başarmış fakat talihsiz bir yangın sonucu yok olmuştur. Kilise’nin yanması ile daha ihtişamlı bir yapıya sahip olmak isteyen ve giderek büyüyüp güçlenen Bulgar Cemaati, demir bir kilise yaptırma konusunda karar kılmıştır. Projenin mimarı, Ermeni mimar Hovsep Aznavour’dur. İmalatçı ve inşaatçı firma ise Avusturya’da Viyana şehrinde faaliyet gösteren Rudolf von Wagner’dir. Toplam 500 ton ağırlığında demir dökülmüş ve sonradan parçalar burada birleştirilmiştir (Çiçekliyurt, 2020:50-80). Bina, zamanının 4.000.000 gümüş levasına mal olmuştur. Dökülmüş olan parçalar, Viyana’dan Tuna ve Boğazlar yoluyla gemilerle getirilmiştir. Kilise 8 Eylül1898 tarihinde Ekzarh Yosif tarafından kutsanarak ibadete açılmıştır. Üç kubbeli ve haç şeklinde olan kilise, diş süslemelerinin zenginliği ile de dikkatleri üzerine çekmektedir. Mihrabı Haliç’e dönüktür (Fatih Belediyesi, 2019). Çan kulesi giriş kapısının üzerinde ve kırk metre yüksekliktedir. Çan kulesindeki altı adet çanın hepsi Rusya’nın Yaroslavl şehrinde dökülmüştür. Modern Rönesans stilinde yapılmış olan ahşap ikonostas bir mükemmellik ve zarafet örneğidir. Hayırseverler tarafından bağışlanmış olan kilise eşyaları ve ikonaların tarihsel önemi büyüktür (Aytar, 2015:8).

Öte yandan kilisenin, yapımına başlanılan ilk günden günümüze kadar karşılaştığı en büyük problem, sağlam bir zemin üzerine oturmamış olmasıdır. Tamamıyla çelik ve döküm malzemeden yapılmış bir yapının kıyı şeridine yapılması da yüksek korozyona sebep olmuştur. Zaman içinde değişen siyasi dengeler, İstanbul’da azalan Bulgar nüfusun ve cemaatlerinin yenilenme masraflarını karşılayamaması gibi etmenler, kilisenin zamanla büyük hasarlar almasına sebep olmuştur. 2011 yılında İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin duruma müdahale etmesi ile tarihî kilise için yenilenme süreci başlamış ve 2018 yılında tamamlanarak kilise yeniden ibadete açılmıştır.

Değerlendirme

Görüldüğü üzere, Sveti Stefan Kilisesi yalnızca bir ibadethane olmamış, aynı zamanda Bulgar milliyetçiliğinin uyanışını din çemberi ile gerçekleştirmeyi başarmıştır. Üzerlerinde sürekli Rum baskısı hisseden Bulgarların, Rumlar tarafından girişilen asimilasyona karşı ayakta kalma eseri olmuştur. Uzun yıllar el değmeyen Kilise her şeye rağmen direnmiş ve dünya üzerinde sağlam kalan tek demir kilise olmayı başarmıştır.

Yazar: Sündüs Adaş
Editör: Emine Türal

Kaynakça:

• Aytar, İ. (2015). Fener Balat Yapılarının Restorasyon Süreçleri. Fener Balat Çalıştayı. 1-52. DOI: 10.13140/RG.2.2.35242.00965
• Çiçekliyurt, G. (2020). İstanbul’da Bağımsız bir Bulgar Kilisesinin Kurulma Aşaması ve Sveti Stefan Kilisesi. Erişim Adresi: http://hdl.handle.net/20.500.12575/71959
• Fatih Belediyesi. (2019). Sveti Stefan Kilisesi. Fatih Belediyesi. 24 Ocak 2021 tarihinde http://www.fatih.gov.tr/sveti-stefan-kilisesi-demir-kilise adresinden erişildi.
• Mazower, M. (2017). Bizans’ın çöküşünden günümüze Balkanlar (2. bs.). istanbul: Alfa.
• Ivanova, B . (2017). The Bulgarian Architectural Complex at The Golden Horn Between East And West. The Only Steel Church on The Balkans and in South East Europe. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (32), 11-31.
• Seyfeli, C. (2011). Osmanlı Devlet Salnamelerinde Bulgar Eksarhlığı ve Bulgar Katolikler (1847-1918). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(2), 157-190.

GÖRSEL KAYNAKÇA

• https://images.app.goo.gl/84n8M5FuGtJTSyDF8
• https://images.app.goo.gl/Vh8acsTH4TMEzr2fA
• https://images.app.goo.gl/tbrgGaD1edNzVTDAA