Tarihin İlk Teröristi: Herostratus

Artemis Tapınağı

Antik Dünya’nın 7 harikasından biri olan, Efes’te bulunan ve Diana Tapınağı olarak bilinen Artemis Tapınağı MÖ 550 yılında Efes’in ulu tanrıçası Artemis adına inşa edilmiştir. Antik Dönem tapınak mimarisinin önemli bir kilometre taşı olan tapınak, “mermerden yapılan ilk tapınak” unvanına sahiptir (Büyükkolancı, 2011). Yapımı Lidya Kralı Kroissos tarafından başlatıldığından “Kroissos Tapınağı” olarak da adlandırılan tapınağın tamamlanması 120 yıl sürmüş fakat tapınaktan günümüze yalnızca 2 mermer parçası kalmıştır. Yunan mimar Chersiphron tarafından yapılan tapınak, dönemin ünlü heykeltıraşları Polyclitus, Pheidias, Cresilas, ve Phradmon’ın heykelleriyle süslenmiştir (Aslan, 2017). Arkaik dönemin kült yapıtından etkilenen birçok kişi, eserinde Artemis Tapınağı’na yer vermiş, onun görkemini betimlemiştir.

Babil’in göğe doğru yükselen şehir duvarlarını gördüm, üzerinde atlı arabaların geçtiği,
Ben Alpheios’taki Zeus’u gördüm,
Helios’un dev boyutlardaki heykelini ve Asma bahçelerini,
Nil’deki piramitleri ve Mousolos’un kudretli anıtını da gördüm
Ama en sonunda, ne zaman ki o bulutlara doğru yükselen Artemis Tapınağı’nı gördüm; betim benzim uçtu.
(Antipatros, MÖ 2.yy).

Ölümsüz Ölümlü Herostratus

Ölümsüzlüğün sırrının adını tarihe yazdırmakta olduğunu düşünen Efesli genç Herostratus, MÖ 356 yılında, Büyük İskender’in doğduğu gece, bin bir emekle inşa edilen Artemis Tapınağı’nı ateşe verir. Yaygın inanışa göre, tapınağın sahibi Artemis 21 Temmuz gecesi Büyük İskender’in doğumuna yardım etmeye gittiğinden dolayı tapınak savunmasız kalır. Olayı gören Efes halkı Herostratus’un en kötü şekilde cezalandırılmasını ister. Herostratus yargılanma esnasında, kundaklama eyleminden pişman olmadığını “Ben Efesli Herostratus, evet Artemis Tapınağı’nı ben yaktım. Adım asırlar boyunca anılacak. Ama sen, Yargıç Kleon, seni kim hatırlayacak? Sen de beni yargıladığın için hatırlanacaksın.” sözleriyle dile getirir. Senato, benzer düşüncede olanları caydırmak ve halkın emeğini boşa çıkarmamak adına Herostratus’u idam etmekle kalmaz, ona tarihte eşine az rastlanır bir ceza daha verir: “Damnatio Memoriae”.

Örnek Damnatio Memoriae cezası

Latince kökenli, “hatıranın lanetlenmesi” anlamı taşıyan deyim, kişinin varlığını hatırlamamak için verilen bir onursuzlaştırma cezasıdır. Bu cezayı alan kişilerin adının anılması yasaklanır, heykelleri varsa kafaları koparılır. Nitekim Herostratus’a verilen bu ceza, bir süre işlevini yerine getirse de tarihçi Theopompus’un tarihî olayı kayıt altına almasıyla etkisini yitirir. Adını duyurmak, toplumda dikkat çekmek ve ilgi görmek adına yaptıklarının sonucunu düşünmeden zarar verici boyutlarda hareket eden kişilere karşı kullanılan “herostratik şöhret” söyleminin çıkış noktası bu olaya dayanır.

Yanan tapınağın yerineyse eski tapınak planıyla büyük benzerlik gösteren yeni bir tapınak yapılır. Arkaik Dönem Tapınağı’nın kabartmalı sütunları dâhil olmak üzere neredeyse tüm yapı ögeleri aynen kullanılsa da tapınak MS 263 yılında, Hristiyanlığın yaygınlaşmasıyla Gotların istilasına uğrayan bölgede önemini giderek kaybeder.

Herostratus’u Unutun!

Yazar Grigory Gorin’in kaleme aldığı ve Prof. Cahangir Novruzov’un yönettiği trajikomik oyunda Kundakçı Herostratus, yapımı 120 yıl süren tapınağı, adının ölümsüzleşmesi için 5 dakikada yaktığını söyler. “İnsan ne zaman ölür, son nefesini verdiğinde mi; ya da adını hatırlayan son insan öldüğünde mi? Yeryüzündeki en yüce duygu aşk sanılırken ondan daha güçlü değil midir şöhret tutkusu?” sorularına yanıt aranan ve 2 perdeden oluşan oyunda, Herostratus hemen yargılanmalıdır fakat tapınağın din görevlileri yargılamanın tanrılar tarafından yapılmasını ister ve adalet geciktikçe gecikir.

Herostratus’un, kundaklama eyleminin sorumluluğundan kaçmak bir kenara, adını ölümsüzleştirmek için gururla hak iddia etmesi ve aldığı cezaya rağmen amacına ulaşması Albert Borowitz’in Terrorism For Self-Glorification kitabında “The Herostratos Syndrome” başlığıyla incelenmiştir. Borowitz’e göre, şöhret peşinde terörist eylemlerde bulunma dürtüsünün insan kişiliğinde gömülü olması, özellikle terörizmin giderek daha gösterişli yöntemler kullandığı son zamanlar göz önüne alındığında kabul edilebilir bir varsayıştır (Kaffes, 2018). Günümüzde terörün her türlüsüne karşı insan mücadelesi değerlendirildiğinde bazı durumlarda suçlunun bir medya yıldızına dönüştürüldüğü ve bu durumda terörün toplumsal etkisinin daha büyük olduğu görülebilir.

“Artemis tapınağını kim yapmıştı? Eee? Kafanızı boşuna yormayın. Mimarın adını nasıl olsa unutmuşsunuzdur. Ama Herostratus adını hep anımsayacaksınız. Şimdi anlıyor musunuz? Ün, insanı nasıl bir gecede ölümsüz yaparmış?” (Gorin, 2018).

Yazar: Emine Türal
Editör: Başak Tufan

Kaynakça

• Aslan, M. (2017). Bulutlara Yükselen Tapınak: Artemis. Erişim adresi: https://www.efesharabeleri.com/bulutlara-yukselen-tapinak-artemis/
• Borowitz, A. (2005). Terrorism For Self-Glorification: The Herostratos Syndrome” Ohio: Kent State University Press.
• Büyükkolancı, M. (2011). “Efes Artemis Tapınağı Kilise İşlevi Kazandı mı?”. Festschri für F. Hueber. 109-120.
• Gorin, G. (2018). Forget Herostratus!. Cahangir Novruzov (Çev.). Adana Şehir Tiyatroları.
• Kaffes, G. (2018). Sociology of Terrorism. The Herostratus Syndrome. Caforio, G., Nuciari, M. (ed). Handbook of the Sociology of the Military. Handbooks of Sociology and Social Research. Erişim adresi: https://doi.org/10.1007/978-3-319-71602-2_27
• Konuk, A. (2020). Herostratus: A Madman Who Burned the Temple of Artemis For Fame. Erişim adresi: https://fellowprimo.com/herostratus-a-madman-who-burned-the-temple-of-artemis-for-fame/
• Temple of Artemis (t.y.). Erişim adresi: https://www.britannica.com/topic/Temple-of-Artemis-temple-Ephesus-Turkey#ref169041
• Tronchin, F. (t.y.). Damnatio Memoriae – Roman Sanctions Against Memory. Khan Academy. Erişim adresi: https://www.khanacademy.org/humanities/ancient-art-civilizations/roman/beginners-guide-rome/a/damnatio-memoriaeroman-sanctions-against-memory

Görsel Kaynakça

• Öne çıkan görsel: https://images.squarespace-cdn.com/content/v1/6047d405b02148755fb6e601/1629458063739-GG2QYE8RTOGRW01D0ZFK/K-vert.jpg?format=1500w
• Görsel-I: https://i0.wp.com/www.armadillokitap.com/wp-content/uploads/2021/04/temple_of_artemis.jpg?fit=1280%2C590&ssl=1
• Görsel-II: https://1.bp.blogspot.com/-NZRfrMeP1j4/YKVL3NOfZRI/AAAAAAAAwmE/p3nV4FL4PNQIf4LQiN-vzNVOo6VEb6zGgCLcBGAsYHQ/w400-h299/dm3.jpg
• Görsel-III: https://images.squarespace-cdn.com/content/v1/6047d405b02148755fb6e601/1629458063739-GG2QYE8RTOGRW01D0ZFK/K-vert.jpg?format=1500w