Sürrealist Deha: Salvador Dali

Dünyaca bilinen eserleri ve en az eserleri kadar ünlü bıyıklarının yanı sıra yaşam tarzı, kişiliği, zekâsı, eksantrik giyimi, aykırı davranışları ve sözleri ile dünyanın dikkatini çeken, 20. yüzyılın en önemli sürrealist sanatçılarından biri olan Katalan asıllı Salvador Dali’nin hayat hikâyesine kısaca değinecek ve Belleğin Azmi tablosuna göz atacağız.

Bir Hayaletin Gölgesinde Kendini Arayış

Salvador Dali 11 Mayıs 1900 tarihinde, İspanya’nın Katalonya bölgesinde bir ailenin ikinci çocuğu olarak dünyaya gelir. Dali çiftinin ilk çocuğu erken yaşta ölmüş; çift onun ismi olan Salvador’u ikinci çocuğuna da vermiştir. Ailesinin sık sık ölen ağabeyinden bahsetmesi, Dali’nin yatağının başucunda asılı olan ağabeyinin fotoğrafına bakarak çocukluğunu geçirmesi, sanatçının erken yaşta kimlik karmaşası yaşamasına ve ismini taşıdığı, ölen ağabeyi ile sürekli mukayese edilmesinin kendisinde bir takım değişik düşüncelerin gelişmesine neden olduğu söylenmektedir. Dali bu durum için otobiyografisinde şöyle açıklamada bulunmuştur:

“2 su damlası gibi birbirimize benziyorduk fakat yansımalarımız farklıydı. O herhalde benim fazla mutlak olarak tasarlanmış ilk versiyonumdu. Doğar doğmaz tapınılan bir ölünün ayak izlerinden yürümeye başladım. Beni severken hâlâ onu seviyorlardı aslında. Belki de benden çok onu. Babamın sevgisinin, bu sınırları, yaşamımın ilk günlerinden itibaren çok büyük bir yara oldu benim için.” (Dali, 1991, s.2).

Dali, her küçük çocuk gibi ebeveynlerinin dikkatlerini kendi üzerine çekebilmek için çabalar. Duygularını, hislerini anlatabileceğini düşünerek resim yapmaya başlar. Annesi zamanla yeteneğini keşfetmiş olacak ki Dali’yi daha 10 yaşlarındayken bir resim kursuna yazdırır. Resim alanındaki yeteneği hızla gelişmeye başlayan Dali’nin resimleri ilk defa 1919 yılında, doğduğu yerin belediye tiyatrosu salonunda sergilenmeye başlar. 1921 yılında annesinin yakalandığı hastalık onu Dali’nin kollarından çekip alır. Dali, en büyük destekçisi olan annesini kaybeder. Artık bu yoğun acının üstesinden gelebilmenin tek bir yolu vardır onun için. Annesinin başlattığı kıvılcımı ateşe dönüştürmeye karar verir ve daha çok resim yapmaya başlar.

Sanat Anlayışı Şekilleniyor

1922’de Madrid’e taşınan ve burada okula yazılan Dali’nin ilk eserlerinde kübizm ve dadaizm etkilerini gösterir. Nesneleri aynı anda birden çok bakış açısıyla resmeden kübistler, figürlerin gerçekçi bir şekilde modellenmesi reddetmiştir. Savaş ve burjuvazi karşıtı olan dadacılar ise eserlerinde şok etkisi yaratmayı, öfke ve kırgınlığa neden olmayı amaçlamıştır.

Eserleri kısa sürede ilgi çekmeye başlayan Dali, Barselona’da ilk kişisel sergisini açar. Resimleri eleştirmenler tarafından büyük ilgi görür. 22 yaşında Paris’e gider ve büyük saygı duyduğu Pablo Picasso ile tanışır. Sonraki yıllarda Dali’nin eserlerinde Picasso’nun etkisi ağır basmıştır. Hatta Dali en tanınmış tablolarından birinde hayran olduğu Pablo Picasso’nun portresini çizmiştir. Aynı yıl ikinci kez Paris’e giden Dali, burada daha sonradan eşi olacak Gala ile tanışır ve birkaç yıl içinde de evlenir.

1928 yılında sanat eleştirmenleri Luís Montanyà ve Sebastià Gasch ile birlikte, sanatta modernizmi ve fütürizmi savunan “Sanat Karşıtı Katalan Manifesto” ya da bilinen diğer adıyla “Sarı Manifesto”yu yazar. Genç Katalanlara hitaben, kültürel ve şiddetle savunulan her şeyin çürümüş hâlini, fütürist ve kübist mirasını, dadanın yönlerini kınar. Kendi yazdığı film senaryoları da bulunan Dali, “Bir Endülüs Köpeği” isimli avangart film ile sanat dünyasının ilgisini çekmiş, bu vesileyle sürrealist gruplarla tanışma fırsatı elde etmiştir. Çılgın giyim tarzıyla insanların dikkatini çekmiş; aynı zamanda Christian Dior, Elsa Schiaparelli ile moda tasarımı üzerine çalışmıştır. Man Ray, Brassaï, Cecil Beaton ve Philippe Halsman gibi zamanın ünlü fotoğraf sanatçılarıyla birlikte eserler üretmiştir. Dali’nin farklı alanlarda üretilmiş 1.500’ü aşkın sanat eseri bulunmaktadır.

Belleğin Azmi (Eriyen Saatler)

1930’lu yıllardan itibaren Dali’nin eserlerinde sürrealizmin etkileri görülmeye başlamıştır. Sürrealizm yani gerçeküstücülük, 1900’lerin başlarında Avrupa’da ortaya çıkar. Şair ve ressamlar, I. Dünya Savaşı’nın yol açtığı yıkım karşısında dehşete kapılır. Akılcı tutum karşısında tavır alarak bilinç dışının düşsel dünyasına yönelmeye başlar. Yapıtlarında nesneleri alışılmamış biçimlerde betimleyen sürrealist sanatçılar, çoğunlukla düşlerin gizli dünyasını dile getirmeye çalışmıştır.

“Belleğin Azmi” ya da “Eriyen Saatler” olarak bilinen bu meşhur eseri Dali, 1931 yılında henüz 27 yaşındayken yapmıştır. Belleğin Azmi, zamanın protestosu olarak kabul edilmektedir. Belleğin Azmi’nde zamanın mekândan bağımsızlığı ön plana çıkarılmıştır. Arka plandaki manzara, evrenin gerçekliğini ve sonsuzluğunu simgelerken eriyen saatler zamanın yapay bir kavram olduğunu belirtir. Ortada görülen, canavara benzeyen objenin ise Salvador Dali’yi temsil ettiği iddia edilir. Ayrıca gözünün kapalı olması yaşadığı halüsinasyona, rüya durumuna atıfta bulunmaktadır. Bu tarz ögeler Dali’nin diğer eserlerinde de görülmektedir. Sol alt köşede yer alan karıncalar ve eriyen saatin üzerinde bulunan sinek ise zaman içinde çürümeyi anlatır. Resimdeki ağaç zeytin ağacıdır. Zeytin ağacı, huzuru simgeler ya da sanatçının eserinde huzuru aradığını belirtir. Fakat burada ağacın kurumuş bir şekilde çizilmesi yine zaman içinde çürümeye atıfta bulunmaktadır. Aslında resme genel olarak bakıldığında insanda yok olma duygusu uyandırdığı görülür. Boş kumsal manzarasındaki gerçeklik ve sonsuzluk, eriyen saatlerde geçen ve yok olan zaman, rüya ve halüsinasyon ögeleri de bu çerçevede oluşturulmuştur.

Deha’nın Ölümü

10 Haziran 1982’de Dali’nin çok sevdiği eşi, menajeri ve ilham perisi olan Gala hayatını kaybeder. Gala’nın ölümünden sonra Dali, karısının öldüğü ve gömüldüğü Bal Kalesi’ne yerleşir ve münzevi bir hayat sürmeye başlar. Dali 23 Ocak 1989’da kalp yetmezliğinden ölür.

“Bir dahi olacağım. Dünya bana hayran kalacak. Muhtemelen hor görüleceğim ve anlaşılamayacağım ama bir dahi, büyük bir dahi olacağım.”  (Bulut, 2019, s.55).

Salvador Dali’nin henüz 16 yaşındayken günlüğüne yazdığı bu satırlar, onun hırs ve öz güven sahibi bir insan olduğunu açıkça ortaya koymaktadır ve dediği gibi, dünyanın ona ve eserlerine hayran kaldığı büyük bir dahi olarak hatırlanacaktır. Geriye Dali’nin hayatı boyunca ürettiği 1.005’ten fazla resim ve onlarca heykelin yanı sıra çeşitli taş baskı eserler, kitap illüstrasyonları, tiyatro dekorları ve kostümler kalmıştır.

“ Bir deliyle benim aramda tek bir fark var: Deli aklının yerinde olduğunu sanır, ben ise deli olduğumu biliyorum. Soytarı olan ben değilim. Deliliğini gizlemek için ciddiyet oyunu oynayan şu aklın, mantığın alamayacağı ölçüde sinsi, bönlüğünden bile habersiz toplum.” (Dali, 1991, s.25).

Yazar: Fatih Yavuz
Editör: Emine Türal

Kaynakça

• Bulut, Ş. (2019). YARATICILIK, DAHİLİK VE HAYAL KIRIKLIĞI KAVRAMLARININ SANATÇILARIN ÜRETİMLERİNE ETKİSİNİN İNCELENMESİ . İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi. 5(1),  52-59.
• Dali, S. (1991). Salvador Dali- Bir Dahinin Güncesi. (S. Aközlü, Çev.) İstanbul: Ara.
• DEMİRARSLAN, D. & Demirarslan, O. (2021). Salvador Dali, Sürrealizm ve Mobilya. Mimarlık ve Yaşam Dergisi. 6(2), 735-766.
• Scibox. (2017, 21 Aralık). Gerçeküstü bir deha: salvador dali [Video].YouTube. Erişim adresi: https://youtu.be/2-QbjW5n1TE
• Kim Kimdir ?. (2018, 9 Mart). Çılgın Bir Sürrealist “Salvador Dali” Kimdir? [Video]. YouTube. Erişim adresi: https://youtu.be/SGvM-rF4WU4

Görsel Kaynakça

• https://english.elpais.com/elpais/2017/12/06/inenglish/1512551311_928844.html
• https://i0.wp.com/rayhaber.com/wp-content/uploads/2021/01/salvador-dali-kimdir.jpg?fit=1424%2C800&ssl=1
• https://farm5.staticflickr.com/4151/5042254324_7a4a49cabc_b.jpg
• https://images.english.elpais.com/resizer/SWeLdOslhjZRI1X9aVAOrVq0_Og=/1200×0/cloudfront-eu-central-1.images.arcpublishing.com/prisa/2PWANICJEEOCRF5V2UZBTQRAN4.jpg