Aristoteles-Metafizik: Başyapıta Genel Bakış-2

Gerçeği sorgulamak bir yandan zordur, bir yandan kolay. Bunun göstergesi ise hiç kimse onu layıkıyla kavrayamasa da kimsenin de onu tümüyle ıskalamaması.
-Aristoteles

“Aristoteles-Metafizik” serisinin ilk yazısında, metafiziğin ne anlama geldiği ve Metafizik eserindeki bölümlerin içeriği ele alınmıştır. Daha sonrasında eserin “ilksel” olanı incelemeye çalıştığı ve bunu yapabilmek için yalnızca “var olanları” araştırabildiği belirtilmiştir. Son olarak ise bu var olanlardan, tanrının sebep olduğu ontoteolojik yapı ve bu yapıya getirilen görüşler karşılaştırılmıştır.

Töz Nedir?

Töz, Aristoteles’in kategorilerinin asıl yüklenicisidir. Diğer kategoriler olan nicelik, nitelik, görelik, mekan, zaman, durum, pozisyon, etki ve edilginin aksine töz; Rene Descartes’ın açıklamasıyla “kendinden başka hiçbir şeyin varlığına ihtiyaç duymayan” veya Baruch Spinoza’nın tanımıyla “kendiliğinden ve kendisi için var olan” olarak ifade edilebilir. Töze, görünüşte olmayan veya algımızın ve deneyimlerimizin dışındaki ve kendinde olan şey de denilebilir (Ding an sich). Örneğin, bir niceliksel ifade olan “uzunluk” düşünülmek istenildiğinde, herhangi bir destek (örneğin, cisim) olmadan kavranamaz; işte bu desteğe töz denir.

Gücüllük, Edimsellik ve Ontobiyoloji

 

Varlıkların en bariz biçimde cisimlerde olduğu görüşü hâkim. Bu yüzden hayvanların, bitkilerin, bunların kısımlarının ve doğal cisimlerin ‘varlık’ olduğunu söyleriz. Acaba sadece bunlar mı varlık, yoksa başka varlıklar da var mı?[1]

Aristoteles ise bir hayvanın tek tek parçaları ele alındığında bunların töz olamayacağını ve yalnızca bir yığından ibaret olabileceğini belirtir. Töz olamayan bu şeylerin gücüllük (imkân, dynameis) olduğunu ve bir şeyin töz olabilmesi için “tözsel birliğe” sahip olması gerektiğini söyler. Bu birliğe ise yalnızca hayvan ve bitkilerin sahip olduğunu ifade eder. Bu tözsel birliğe sahip olanlar, aynı ev yapma yeteneğine sahip olduğu halde ev yapmayan bir mimarla, yeteneğini kullanarak evi inşa etmeye başlayan bir mimar arasındaki fark gibi artık gücüllük durumundan edimselliğe geçmiştirler.

 

O elbette yaşama da sahip, çünkü zihnin edimselliği yaşam, bu edimsellik ise tanrı demek. Tanrının kendiliğinden en iyi ve ebedi olan yaşamı edimsellik demek. Öyleyse tanrının en iyi ve ebedi canlı olduğunu söylüyoruz, öyle ki yaşam ve sürekli ebedi zaman tanrıya ait, tanrı zaten bu.[2]

Bunların sonucunda eserde ontoteolojik yapıyla beraber iç içe geçmiş halde ontobiyolojik olmak üzere başka bir yapının daha olduğu ortaya çıkıyor. Bu organik birliği olan yapının, tanrının kendisi olduğunun söylenmesiyle tanrının görünüşte olan bu dünyadaki canlılığın kendisi olduğu dolayısıyla panteizme benzer bir yapının var olduğunu düşündürüyor.

Eserdeki Diğer Yapılar ve Varlık

Kitabın başka bir bölümünde[3], varlıkların yığın haldeki maddeden farklı oluşunun asıl nedeninin, onların “işlerliği” olduğundan söz edilir. Sıradan bir taşın aksine, evin önünde duran taştan bir eşiği veya yığın haldeki taş ve tuğlaların aksine onların işlevli hale geldiği bir evi örnek verilir. Bu sebeple ontoteoloji ve ontobiyolojiye tam ontoteknolojik yapı da eklenecek iken Aristoteles, varlık gibi işlevlere sahip olan bu cisimlerin aslında varlık olmadıklarını ama aralarında bir benzerlik (analog) kurduğunu eklemektedir. Sonrasında Aristoteles, Eta (H) bölümünün devamında 1’i nokta ve 2’yi çizgi olarak düşünerek yine “ev” örneği üzerinden ontomatematiksel bir yapıya daha göndermede bulunmaktadır: 

 

Örneğin, ‘ev’ bütüne, yani belli bir biçimde düzenlenmiş kiremitlerden ve taşlardan bir barınağa mı, yoksa edimselliğe ve forma mı, yani sadece barınağa mı işaret ediyor; çizgi uzunluk olarak ikiliğe mi, yoksa ikiliğe (…) mi işaret ediyor?[4]

Ev, birinci olarak imaj veya form olarak zihinde canlandırılabilen ve barınak anlamına gelen bir kavram iken ikinci olarak kiremitler ve taş ile meydana getirilmiş gerçek bir ev anlamında da ifade edebilen bir kavramdır. Çizgi, birinci anlamıyla iki noktanın arasını birleştirerek elde ettiğimiz bir uzunluk olarak ifade edilebilir. İkinci olarak ise çizgi, “uzunluğundan muaf ve yalnız kendi başına” bir kavram olduğunda zihinde canlandırılabilir mi? Varlığın ilkseli olan ve gücüllük halde bulunan noktanın, iki noktayı kendisinde barındıran çizgi kavramına geçerek edimsel hale yani görünen bir varlığa dönüştüğü anlaşılabilir. Ancak görünür bir varlık aynı zamanda da töz olan çizgiyi, kendisinde barındırdığı bir özelliği olan uzunluğu olmaksızın töz olarak algılanamamaktadır ve üzerinde düşünülememektedir.

Aristoteles varlığı, var olanlara ilkselliğinden ötürü tanrı kavramı altında ontoteolojik yapıyla, hareket eden veya canlılığı barındıran var olanlar yani bitki ve hayvanların oluşturduğu ontobiyolojik yapıyla, hareketsiz ancak gücüllük halde işlevliliği kendisinde barındıran cansızların oluşturduğu ontoteknolojik yapıyla ve hareketsiz kalarak hareketliliğe sebep olan (devinmeyen devindirici) soyut yapısı sebebiyle ontomatematiksel yapıyla beraber incelemiştir. Ancak varlığı incelerken zorunlu olarak var olanlara veya tikellere başvurması hem tümelin bilgisine ulaşmak adına çıkılan bu yolculuğun sona erdiğine hem de varlığın kendi başına olmadığı, yalnızca var olanlardan ibaret olduğu anlamına mı gelmektedir?

 Yazar: Ömer Özdal

 Editör: Ozan Yazıcı

İlgili yazılar:

Aristoteles-Metafizik: Başyapıta Genel Bakış-3

Dipnot

[1] Metafizik, Z, 2, 1028b 8-13

[2] Metafizik, Z, 16, 1040b 5-10

[3] Metafizik, H, 2, 1043a 2-7

[4] Metafizik, H, 3, 1043a 29-35

Kaynakça

• Yücefer, H. (2014). Aristoteles’in Metafiziği. Cogito, 77, 24-30.
• Aristoteles. (2015). Metafizik. Sev, Y.G. (Çev.), İstanbul: Pinhan.
• Töz. (2006). Vikipedi. Erişim adresi: https://tr.wikipedia.org/wiki/Töz

Görsel Kaynakça

• Erişim adresi: https://images.app.goo.gl/VytcDt4Ha8VY7wPj8
• Erişim adresi: https://images.app.goo.gl/EzrGdnyeM9GLD1qa8
• Erişim adresi: https://images.app.goo.gl/bJn9SUZBQZxKCv3u7