Aristoteles-Metafizik: Başyapıta Genel Bakış-3

“Genel olarak, yalnızca duyulur olanlar olsaydı, canlılar var olmadığında hiçbiri var olamazdı; nitekim duyumsama söz konusu olamazdı. Bu durumda ne duyulur olanlar var olurdu, ne de duyumlar.”

–Aristoteles

“Aristoteles-Metafizik” serisinin önceki yazısında, töz kavramı açıklanmaya çalışılmıştır. Ardından Metafizik eseri içerisinde varlığın incelendiği yapılar ele alınmıştır. Son olarak ise Aristoteles’in varlığı incelerken zorunlu olarak var olanlara başvurmasına karşın “Varlık yalnızca var olanlardan mı ibarettir?” sorusu sorulmuştur.

Varlığın Halleri ve Duyumu

Anlamlar

Aristoteles, varlığın dört farklı anlama geldiğini belirtmiştir:

1. İlineksel varlık
2. Doğru varlık ve yanlış yokluk
3. Kategoriler
4. Gücül varlık ve edimsel varlık (Metafizik, T, 10, 1051b 32)

İlineksel varlık, töz dışındaki diğer 9 kategoriye işaret eder. Örneğin, töz bir çizgiyse ve bu çizginin bir uzunluğu yoksa, çizgi akledilemez bir haldedir. Çizginin akledilebilir kılınması için töz dışındaki diğer kategorilerden biri olan “nicelik kategorisinin” sahip olduğu “uzunluk” özelliğinin çizgiyle birleşik olması gerekir. Kısaca tözün akledilebilir olması için diğer kategorilere ihtiyacı vardır ve bu diğer kategorilere ilinek denir. Çizgi ile uzunluk birleşik bir vaziyette yani bir halindeyseler doğru varlıktan söz edilebilir. Var olan şeyler hakkında, yanlış söz konusu olamaz, yalnızca yanlış akledilme söz konusu olabilir. Ancak çizgi ile uzunluk birleşik değil ve bu yüzden çok halde bulunuyorlarsa uzunluğu olmayan bir çizgiden veya çizgide bulunmayan bir uzunluktan söz edilemez. Ayrık ve çok halde olan şey, yanlış olarak yokluktur.

Var Olanlar

 

“…varlığın tümelliği cinse özgü tüm tümellikleri aşmaktadır. Aristoteles, şeylere dair en yüksek cins kavramlarının çokluğuna karşın söz konusu aşkınsal tümelin birliğinin analojik birlik olduğunu idrak etmişti.”  (M. Heidegger, Varlık ve Zaman, s. 21.)

Varlık birden fazla türde değildir yalnızca birden fazla anlamı vardır. Birden fazla türde olması için varlığın, cins olması gerekmektedir ama uzunluktan da anlaşılabileceği gibi varlık cins değildir. Bu yüzden çeşitli türleri yoktur, yalnızca çeşitli anlamları/belirlenimleri vardır. Eğer varlığın çeşitli anlamlarda değil de çeşitli türlerde olduğu yanılgısına düşülürse varlık yalnızca var olanlardan ibaret olarak algılanır. Bu yüzden çizgi ve uzunluğun ayrı ayrı var olamayacağı düşünülür fakat bu görüş yanlıştır. Uzunluk ve çizgi ikilisi varlığın hem ilineksel anlamında hem de doğruluk ve yanlışlık anlamında yoktur. Ancak varlığın diğer anlamları olan kategorilerde ayrıca gücüllük ve edimsellik anlamlarında bu ikili, ayrı ayrı bir halde var olabilir.

Varlığın çeşitli anlamlarda değil de çeşitli türlerde olduğu yanılgısına, Aristoteles’in ardılı Theophrastus düşmüş ve varlığı var olanlardan ibaret olarak görmüştür. Kendisinin ardılı olan Straton ise ontolojiyle hiç ilgilenmemiş, fiziği tercih ederek ontik varlıkları incelemiştir. Sonraki yüzyıllar boyunca varlığı araştırmak için çeşitli var olanların incelenmesi sırasında ortaya çıkan kısmi bilimler (fizik, matematik vb.), araç görevi üstlenirken amaç haline gelmiş ve varlık var olanlara indirgenerek ontoloji uzun yıllara rafa kaldırılmıştır.

Analojik Örnekleme

Ontoloji, varlığın cins olmaması sebebiyle diğer bilimler gibi araştırmalar gerçekleştirememektedir. Kısmi bilimlerin sahip olduğu çeşitli türlerde nesnelere sahip olmadığından incelemelerini gerçekleştirmesi olanaksız olarak gözükür. Aristoteles bu durumu analojik örnekleme yöntemiyle aşmıştır. Analoji kısaca, A’nın B ile olan ilişkisinin ve C’nin D ile olan ilişkisinin benzerlik göstermesidir. Burada “ilişki” benzerliği A ve B ya da C ve D arasında değil, A/B örnek durumuyla C/D örnek durumu arasındaki ilişkide aranır.

 

“…bilgisini kullanmayan bir bilim adamı, eğer bilgisini kullanması mümkünse işler halde değildir. Söylemek istediğimiz tek tek örneklerle açıklanabilir, her şeyin de tanımını aramaya gerek yok; aksine benzerlikleri görmek yetmeli, inşa etmekte olanın inşa edebilenle, uyanık olanın uyuyanla, görenin gözleri kapalı olan ancak görme gücüne sahip olanla (…) bir anlamda imkana yönelik işlerlik hareket, maddeye yönelik işlerlikse varlıktır.” (Metafizik, T, 6, 1048a 34)

Alıntıda da görülebileceği üzere Aristoteles sık sık analoji kurarak açıklamalar gerçekleştirmiş ve tanımlamalardan ziyade bu örnekleme yönteminin daha anlaşılır olduğunu belirtmiştir. Son örneğinde ilk durum olarak imkân(gücüllük)(A) ve hareket(B) arasındaki ilişkiyi, ikinci durum olarak madde(C) ve varlık(D) arasındaki ilişkiyi ve iki durum arasında bir benzerliği hatta eşitliği dolaylı olarak belirtmiştir. Bu eşitliğin işlerlik(edimsellik) olduğunu ve tanımlama yapmadan işlerliğin ne anlama geldiğini anlatmaya çalışmıştır.

Aristoteles analojik örnekleme yöntemini yalnızca fiziksel nesnelerde kullanmamıştır. Matematiksel nesneler olan üçgen ve çizgi gibi birçok farklı soyut nesnede de bu yöntemi kullanmıştır. Zaman zaman bazı nesnelerle oluşturulmuş örnekler diğer nesnelerin örneklerine göre daha yakın ve benzer bir anlaşılırlık sağladığından daha önemli gibi gözükse de Aristoteles’in hiçbir nesneyi diğerinden ayrıcalıklı bir konumda tutmadığı görülmektedir. Herhangi bir kavramın anlaşılmasında o kavrama sebep olanı veya olanları arayışa girmemiş daha çok o kavrama farklı örneklerle farklı bakış açılarıyla yaklaşmaya çalışmıştır. Peki bu durumda Aristoteles, varlık olarak varlığın bilgisine dair kavrayışı kolaylaştırmak adına tanrıyı yalnızca analojik bir örnek olarak mı kullanmıştır?

Yazar: Ömer Özdal
Editör: Başak Tufan

Kaynakça

• Yücefer, H. (2014). Aristoteles’in Metafiziği. Cogito, 77, 30-36
• Aristoteles. (2015). Metafizik. Sev, Y.G. (Çev.), İstanbul: Pinhan.
• Analoji Nedir? Benzeşim Nedir?. (2020). Felsefe.gen.tr. Erişim adresi: https://www.felsefe.gen.tr/analoji-benzesim-nedir-ne-demektir/

Görsel Kaynakça

• https://images.app.goo.gl/Jowz7TJsHHqyf9xC9
• https://images.app.goo.gl/ZjxJuiJXWmMFrLfn8
• https://images.app.goo.gl/4XXC6nUToFE1aXex8