Jeremy Bentham’ın Faydacı Ahlak Anlayışı

İngiliz filozof ve hukukçu Jeremy Bentham, İngiltere’deki politik, ekonomik ve sosyal reformun altında yatan faydacılık fikrinin sistemleştiren ilk kişidir. Bu yönüyle kendisinden önceki faydacı düşünürlerden ayrılmış, faydacılık tarihinin en etkili isimlerinden biri olmuştur (Driver, 2014) 18. yüzyıl sonu ile 19. yüzyıl başlarında ortaya çıkan ve Endüstriyel Devrim zamanında gelişmeye devam eden faydacılık fikri, 19.yüzyıl İngiltere’sindeki siyasi reformların temeli olarak doğal hukuka karşı çıkmış etik bir teoridir (Driver, 2014). Faydacılık ilkesi (the principle of utility), Bentham’ın terimiyle toplum yaşamının her alanında “en büyük sayının en büyük mutluluğu” görüşüne dayanmaktadır. “İnsan doğası iki efendinin yönetimi altındadır: Acı (pain) ve haz (pleasure)”(Bentham, 2017). Ona göre, her mutlulukta da bu yönetime bağlı olarak iki koşul vardır: Haz ve acı. Bu görüşe göre en doğru davranış, hazzı en fazla çoğaltan ve acıyı en çok azaltan davranış ya da erdemdir (Bentham, 2017). Bentham, fayda ilkesini insanın doğal durumunun bir  ifadesi olarak görmekte ve her insanın eylemlerini bu ilke temelinde gerçekleştirdiğini savunmaktadır (Diş, 2017).

Faydacılığın temel ilkelerinden diğeri, ahlaki ve politik değerlerin insanlara mutluluk getirdiği sürece önemli olmalarıdır. Bu anlayışa göre, birey tarafından alınan karar, diğer kişilere zarar verecek dahi olsa sağlayacağı yarar, zararın önüne geçtiği sürece etik sayılmalıdır (McClelland, 2005). Bentham, bu ilkeden yola çıkarak, toplumun genel refahını gözeten yasalar ile bireylerin mutluluğu ve davranışlarıyla ilgilenen etik arasında çatışmanın mümkün olduğunu ve bu nedenle toplum için yararlı olanın bireyin mutluluğu için yararlı olamayabileceğini belirtmektedir. Bentham’a göre doğru yasa, fayda ilkesi bağlamında oluşturulmuş yasa olacaktır (Driver, 2014).

Jeremy Bentham’ın eserleri olan Ahlak ve Yasa İlkelerine Giriş (1789) ve Anayasa Yasası (1830-1841), Viktorya dönemi reformları üzerinde en etkili iki eser olarak görülmektedir (Steinbach, 2019). Viktorya çağında birçok kavramın anlamı değişmiş, orta sınıfın egemenliği söz konusu olmuştur (Steinbach, 2019). Endüstri devriminin yeniden ortaya çıkışı birçok değişimi beraberinde getirmiş, dinî ve toplumsal yönden köklü değişimler yaşanmıştır. Bu döneme dek süregelen değer algısı, bilimsel gelişmelerin ve olgusalcılığın gelişmesiyle değişmiştir (McClelland, 2005). Bilimsel gelişmeler, toplumun inancı sorgulamasına sebep olmuş, insanlar dinin baskısından ve cennet veya cehennem kaygısından kurtulmuştur (McClelland,2005). Liberalizmin gelişiminde büyük katkı sahibi olan Bentham’ın hukuk ve yarar arasında kurduğu ilişki de oldukça önem taşımaktadır. Faydacılık, Bentham tarafından hukuk ve ahlak alanındaki karmaşaya önlemek amacıyla kurgulanmıştır. Bentham’a göre, Yasa yapıcılar “olabildiğince çok sayıda ve olabildiğince çok mutluluk” sağlamalı, hukuk ve ahlak alanındaki tüm değerlendirmeler olgusal zeminde yapılmalı, bu değerlendirme sürecinde gözlem ve içe bakış yöntemi ile hareket edilmelidir (Bentham, 2017). Olgusal zeminin dışında kalan metafiziksel ve teolojik hiçbir unsur sistem içerisinde yer bulmamalıdır (Bentham, 2017).

Faydacılık fikrinin arka planında, döneminin hukuk anlayışının bu doğrultuda oluştuğu gerçeği bulunmaktadır. Bentham’a göre, bu dönemde, insanların mutluluğunu sağlayacak şekilde kurgulanması gereken yasalar, elit bir azınlığın çıkarlarını korumak üzere yapılmaktaydı ve yasa yapma yetkisinin yargıçlara veriliyor olması, onların kendi görüşlerini mutlaklaştırmakta ve hukuk alanında öznelliğe neden olmaktaydı (Steinbach, 2019). Çünkü bu yasaların temelinde yargıcın kendi duyguları ve dünya görüşü bulunmaktaydı (Steinbach, 2019). Bu durum, hukuk alanında suçun nesnel olarak belirlenememesine sebep olmaktaydı (Steinbach, 2019). Medeni hukukun reform yoluyla herkese güvenlik, eşitlik ve huzur sağlayacağını düşünmekte olan Bentham, benzer bir durumun ahlak alanında da geçerli olduğunu düşünmüştür (Diş, 2017). Bentham’a göre, hukuk ve ahlak alanında meselelere öznel yaklaşmaktan doğan anarşi ancak nesnel bir bakış açısının oluşturulmasıyla ortadan kaldırılabilirdi. Bentham’a göre bu anarşinin çözümü, tüm metafizik ve teolojik unsurların hukuk ve ahlak alanından dışlanmasıyla, meselelerin olgusal zeminde oluşturulmasıyla mümkün olabilirdi (Bentham, 2017).

Bentham’a göre özgürlük, herkesin herkesi denetleyebildiği bir sistemde mevcut olabilmektedir. Bentham’ın kamu yönetimi için gözde olgusu gözetimdir (McClelland, 2005). Bentham’ın yönetim modelinde, genel mutluluk amacına erişmek için topluma fazlasıyla müdahale edilmelidir. Bu durum, sosyal bir düzenin varlığından emin olmak ve toplam mutluluğa ulaşmak amacıyla insan davranışlarını gerektiğinde değiştirebilmek için toplumsal ve siyasal anlamda gözetim sağlayabilecek bir üst ve alt yapı mevcudiyetinin zorunluluğu anlamına gelmektedir. Böylece gözetim, özgürlük yanında mutluluğu da sağlayacaktır (McClelland, 2005).

Yazan: Canan Önerli

Editör: Fuad Eren

İlgili diğer yazılar:

https://mozartcultures.com/pragmatizm-dogru-fayda-midir/

https://mozartcultures.com/mutluluk-uzerine/

Kaynakça:

• McClelland, J. S. (2005). A History of Western Political Thought. Abingdon, Oxon: Routledge.

• Steinbach, S. (2019). Victorian era. Encyclopædia Britannica.

• Driver, J. (2014). The History of Utilitarianism. The Stanford Encyclopedia of Philosophy.

• Başok Diş, S. (2017). Bentham ve Mill’in Klasik Faydacılığı Bağlamında Mutluluk Problemi. Temaşa Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi, (7), 80-10 .

Görsel Kaynakça:

○ William Powell Frith, The Railway Station, c.1862-1909, oil on canvas, Royal Collection.

○ Bentham (Jeremy) An Introduction to the Principles of Morals and Legislation, 2 vol., 1823. Invaluable. Erişim adresi: https://www.invaluable.com/auction-lot/bentham-jeremy-an-introduction-to-the-principles–104-c-94a482abfc#