Aristoteles’e Göre Dostluk ve Aşk

“Nikomakhos’a Etik” Adlı Eserde Dostluk Ve Aşk Kavramı

Aristoteles’in meşhur on kitaplık ahlak felsefesi eseri olan Nikomakhos’a Etik’in iki tam kitabının (8. ve 9. kitap) dostluk üzerine olması şaşırtıcıdır. Ayrıca bu iki kitabın içinde dostluğa bağlı olarak az da olsa aşktan söz edilmiştir. İnsan için iyinin ve mutluluğun ne olduğunu konu alan bir eserde iki kitabın dostluğa ayrılmasının sebebi Aristoteles’in mutluluk için dostluğu bir şart olarak görmesidir. Dostluğun mutluluk adına neden şart olduğunu anlamak için ilk önce Aristoteles’in mutluluk hakkındaki düşüncelerini anlamak gerekir.

Mutluluk Nedir?

Aristoteles’e göre mutluluk veya iyi bir yaşam, insan olabilmekle aynı anlama gelir (Aristoteles, 2014: 23). Ona göre insan, doğduğu an biyolojik olarak insanlık özelliğini kazanmaz. İnsan yalnızca insan olabilme olanağı ile doğar. Bu olanağı gerçekleştirdiği takdirde insanlar, gerçek anlamda “insan” ve mutlu olurlar. Çoğu insan bu olanağını gerçekleştiremeden kendine başka iyiler bularak yaşamını geçirir. Çünkü insan olmayı gerçekleştirmek için sağlanması gereken birçok zorlu şart vardır.

Mutluluk Şartları

Aristoteles, iyi bir insan olmanın hem kendimize hem de dışımızda olan gerçekliklere bağlı olduğunu söyler. Kendimiz olarak iyi olmamızın formülü, aklımızı iyi biçimde kullanmaktır. Çünkü insanın özü, akıllı bir hayvan olmaktır. İnsan aklını gerçekleştiremezse asıl anlamda insanlığını gerçekleştiremez (Aristoteles, 2014: 29). Böylece gerçek anlamda iyi ve mutlu olamaz.

İyi bir insan olmanın insanın kendi dışındaki şartlarına gelirsek, Aristoteles her şeyden önce insanın bitkisel ve hayvansal canlılık özelliklerinin olduğunu ve bunlar olmadan insan olabilmesini yani mutlu olabilmesini mümkün görmez. Bunlar bizim temel canlılık özelliklerimizdir. İnsan olmak için ilk olarak bu canlılık özelliklerinin sağlıklı bir şekilde olması şarttır.

Aristoteles daha sonra insanın bir özelliği olarak “zoon politikon” (politik hayvan) olmasından bahseder. Politikon kelimesi Yunan dilinde mevcut olan polis kelimesinden türetilmiştir. Polis “şehir” demektir; zoon, hayvan anlamına gelir. Zoon politikon ise başkaları ile şehirde var olabilen hayvan anlamına gelir. Yani, insanın kendini gerçekleştirmesinin bir şartı da şehirde yaşamasıdır hatta bu şehrin adil, iyi yönetilen, belli bir nüfusu geçmeyen bir şehir olması gerekir. Kendi sözleriyle: “On kişilik bir kent olamaz ama on bin kişi de bir kent için çok fazladır.”. (Aristoteles, 2014: 209)

Aristoteles’e Göre Dostluk

Aristoteles insanın kendi dışındaki mutluluk şartları açıklamalarında ilerledikçe insanın zoon politikon olmasının dışında “zoon oikonomikon” yani evcil hayvan olduğunu söyler. Çünkü insanın ikili ilişkiler kurmaya uygun bir yapısı vardır ve o, ancak bunu gerçekleştirirse insan olabilecektir. Bu ikili ilişkilerin de en iyisinin, en doğrusunun, insana en uygun olanının dostluk olabileceğini söyler.

Aristoteles daha da ileri giderek saydığı bu şartların içinde dostluğu, insan olabilmek için en önde gelen şart olarak gösterir. Çünkü o olmaksızın insanların sahip olduğu iyilikleri paylaşacağı kimsesi olmamış olur. Bu durumda sahip olunan iyiliklerin bir anlamı kalmaz.

Aristoteles’in demek istediği asıl dostluğa benzese de insan için yeterli olmayan sözde dostluklar da bulunmaktadır. Aristoteles bunlar için yarar dostluğu ve haz dostluğu ifadelerini kullanmaktadır.

Haz Dostluğu

Aristoteles, haz dostluğunun daha çok gençler arasında bulunduğunu söyler (Aristoteles, 2014: 174). Çünkü gençler genel olarak arkadaşlarıyla olan ilişkisinden ziyade hazlarla ilişkidedirler. Bu hazlar oyun oynamanın, yemek yemenin, sohbet etmenin veya cinselliğin sonucunda ortaya çıkan bedensel hazlardır. İstenecek  hazlar sürekli değişebileceği için bu dostlukların ömrü uzun sürmez. Ancak yine de bir süreliğine birlikte vakit geçirilmiş olunur.

Yarar Dostluğu

Aristoteles’e göre, sözde dostluklardan en kötüsü yarar dostluğudur. Çünkü bu dostluk tipinde bir önceki haz dostluğunda bulunan beraber vakit geçirme de bulunmayabilir. Bu dostlukta yalnızca karşılıklı çıkarlar gözetilir ve insanlar yalnızca birbirine işi düştüğünde görüşürler. Bu çıkarlar ortadan kalktığında dostluk da ortadan kalkmaktadır.

Asıl Anlamda Dostluk

Üstte yer alan karşılıklı hazlar ve yararlar asıl anlamdaki dostluğun içinde de yer alır. Gerçek anlamda dost olan insanlar da birlikte sevinirler, birlikte üzülürler, birlikte bir şeylerden haz alırlar. Hatta Aristoteles’e göre böyle bir dostlukta bulunan insanların var olmaları bile birbirlerine haz verir. Yarar bakımından bakacak olursak bu kişiler birbirlerinin işinin sorumluluğunu alırlar, birbirlerine yardım ederler. Ancak gerçek dostlukta bulunan insanların bu eylemlerde bulunmasının sebebi kazandıkları haz veya yarar değildir.

Gerçek dostlar karşısındakini sadece o olduğu için severler, arada başka bir sebep yoktur. Fakat bu kötü karakterdeki insanları öylece kabul edip sevebileceğimiz ve gerçek dostluğu yaşayabileceğimiz anlamına gelmemektedir. Tam tersine gerçek dostluk ancak ve ancak iyi insanlar arasında gerçekleşebilir. Çünkü eğer bir taraf kötü karaktere sahipse onunla dostluk ilişkisine giren insanın ya bir haz ilişkisi vardır ya da bir yarar ilişkisi bulunmaktadır. Kimse sebepsiz yere kötü biriyle dost olmak istemez. Bu noktada iyi düşünüldüğünde, dost olacak insanların iyi ve eşit karakterde olması gerektiği sonucu çıkar.

Dostlukta Karakter Eşitliği

“Dostlukta olmazsa olmaz olan şey eşitliktir ve buna da en çok en iyilerin dostluklarında rastlamaktayız.” (Aristoteles, 2014: 178)

Aristoteles, kendi akıl yürütmesiyle iki dostun hem iyi hem de birbirlerine eşit karakterde olması gerektiği sonucuna ulaşmıştır. Bunu açıklamak için öncelikle şunu bilmeliyiz: Bir insanın bir insanla herhangi bir haz veya çıkar isteği olmaksızın dostluk kurmak istemesi karşısındaki kişinin yalnızca karakterine bağlıdır. Bu yüzden hiç kimse başka bir sebep olmaksızın kötü biriyle dostluk kurmak istemez. Yani asıl anlamda dostluk için iyi karakterler şarttır.

Dostluk kurmak istenilen karakter, isteyenin karakterinden ya daha iyidir ya da isteyene eşittir. Daha kötü olamaz çünkü hiç kimse herhangi bir haz veya yarar ilişkisi olmaksızın kendinden daha kötü karakterde biriyle dostluk kurmak istemez. Çünkü Aristoteles’e göre, gerçek anlamda dostluk isteği tamamen karşısındakinin karakterine olan sevgiden dolayı oluşur. Dostluk kurmak istenilen karakter açısından bakılacak olursa o da kendinden daha aşağıda bir karakterle haz veya yarar olmaksızın ilgilenmeyecektir bu yüzden asıl anlamda dostluk kurulmayacaktır. Bu noktada bir karakter eşitliği gerekmektedir.

Kısacası Aristoteles’in yürüttüğü mantığa göre gerçek dostluk, birbirine olabildiği kadar eşit ve karakter olarak iyi insanlar arasında olmak zorundadır. Bu anlamda mükemmel, eşit bir dostluğun aşırıya kaçması Aristoteles’e göre “aşk” olacaktır.

Aristoteles’e Göre Aşk

Yazının başında belirtildiği üzere, Aristoteles’in Nikomakhos’a Etik yapıtının 8. ve 9. kitabının asıl hedefi, dostluktur. Dostluk kavramı açıklanırken aşka da değinilmiştir. O yüzden bu yazıdaki aşk bölümü de Nikomakhos’a Etik ile aynı nitelikte olacaktır.

“Aşk dostluğun aşırıya kaçması anlamına gelir, zaten çok yoğun bir dostluk kurduğunuz insan sayısının az olması gerekiyordu. Bu nedenle sadece bir kişiye âşık olabilirsiniz.” (Aristoteles, 2014: 209) 

“Birbirlerine âşık olan insanlar için en önemli nokta birbirlerini görebilmektir. Bu insanlar böyle bir şeyi diğerlerinden daha fazla isterler.” (Aristoteles, 2014: 211)

Aristoteles aşkı, dostluk üzerinden tanımlar ve asıl anlamdaki bir dostluğun aşırı seviyede olmasına aşk der. Fakat buradaki aşırılık kelimesi, kötü bir anlamda değil ona ulaşılmasının gerçek anlamdaki bir dostluğa ulaşmaktan da zor olduğunu belirtmek için kullanılmıştır. Bu yüzden Aristoteles, gerçek anlamda yalnızca bir insana âşık olunabileceğini söyler.

Yazar: Eser Bektaş
Editör: Ece Günen

Kaynakça:

• Aristoteles (2014). Nikomakhos’a Etik (1. Baskı)(F. Akderin, Çev.). İstanbul: Say Yayınları.
• Arslan, A. (2020). İlkçağ Felsefe Tarihi 3: Aristoteles (8.Baskı). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Basut, L. L. (2016). Aristoteles’te Dostluk. Youtube. Erişim adresi:                                                                https://www.youtube.com/watch?v=VD04pweZk3Y
• Ross, W. D. (2011). Aristoteles (1. Baskı)(A. Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.

Görsel Kaynakça:

• Öne çıkan görsel: https://dribbble.com/shots/7155815-Photosynthesis
• https://images-platform.99static.com/wovFBbHIsUKioaZO8llRvA-k1xQ=/500×500/top/smart/99designs-contests-attachments/29/29448/attachment_29448176
• https://images.squarespace-cdn.com/content/v1/5ac32d8a1aef1dfa3a1da03b/1524357835710-E638JWYHI709V8P8BPJ2/vday-shadow.png?format=1500w