Sergios ve Bakkhos Kilisesi: Küçük Ayasofya Camii

Eser, İstanbul’un Fatih ilçesi Küçük Ayasofya Mahallesi’nde, Marmara Denizi kıyılarına yakın bir konumda bulunmaktadır.

Sergios ve Bakkhos adlı azizlere adanan ‘kilisenin I. İustinianos tarafından, tahta çıkışının hemen ardından yaptırıldığı bilinmektedir. Evvelce yakınında Hormisdas Sarayı adı verilen, Büyük Saray’ın bir pavyonu bulunuyordu. Ayrıca burada Havari Petrus ile Paulus adlarına sunulmuş bazilika tipinde bir kilise yapılmıştı. İustinianos bu bazilikanın kuzeyine bitişik şekilde olan kiliseyi 530’a doğru inşa ettirmiştir’ (Eyice, 1994:146-147).

Sergios ve Bakkhos Kilisesi (Küçük Ayasofya Camii)

Kardeş Azizler Sergios ve Bakkhos

Kilisenin neden bu iki azize ithaf edildiği ise bir öyküyle bağdaştırılmaktadır. Bu öyküye göre İustinianos, amcası Iustinus’un taht varisidir. Ancak Iustinus daha tahtta iken ona karşı düzenlenen bir komploya karıştığı söylenir. Bu büyük suç için amcası tarafından cezalandırılacağı sırada amcasının rüyasına bu iki aziz girerek İustinianos lehine tanıklık yaparlar ve amca Iustinus, yeğenini affeder. Bu minnettarlığı nedeniyle İustinianos tahta geçtikten sonra Sergios ve Bakkhos’a adadığı bu kiliseyi yaptırır (Millingen, 1912: 63). ‘Sergios ve Bakkhos adlı iki kardeş azizin, İmparator Maximianus döneminde yaşadıkları bilinmektedir. Hristiyan oldukları fark edilince türlü işkencelerden geçirilen bu iki kardeş, asker üniformaları çıkartılarak bütün şehirde kadın kıyafeti giydirilerek gezdirilirler. Hristiyan inancına göre Bakhos, Barbasillon Kastronunda kırbaçlanarak öldürülür. Sergios ise Ruşafah Kastronunda başı kesilerek öldürülmüştür (Erdoğan, 2012:2-3).’

Kubbe Detayı

Kilisenin Mimarisi

‘Kilisenin tasarım esasını basitçe, dörtgen dış çeper içine yerleşen, diyagonal eksenlerde yarım dairesel eksedralarla genişletilmiş sekizgen merkezi bir mekân belirlemektedir. Yapı, bu seviyede dahi karmaşık mimarisi kadar simetrisi sağlanamamış merkezi mekân ve dış konturlarıyla dikkat çekmektedir. Merkezi mekân, kuzey, güney ve batı duvarlarına göre belirgin biçimde (5°) çarpık konumlanmıştır. Doğu duvarı ise merkezi mekan ile dik bir açı oluşturacak biçimde güneye doğru açılmakta, yapı dış mekana düzgün bir yamuk geometrisi sergileyecek biçimde yansımaktadır (Bayülgen, 2012:11).’ Kilisenin apsis kısmı ise içten yarım daire, dıştan ise üç cephelidir. Yapıya batı ve kuzeybatı yönünden olmak üzere iki kapı açıklığı ile giriş sağlanmaktadır. Yapının batı bölümünde, nartheks bölümü yer almaktadır. Nartheks bölümü, kuzey-güney doğrultusunda enine dikdörtgen biçiminde düzenlenmiştir. İki katlı olarak düzenlenmiş olan bu bölüm, çapraz tonozlarla örtülmüştür. Nartheksin güneyinde galeri katına çıkışı sağlayan merdiven bulunmaktadır. Sekizgen alanı çevreleyen kareye yakın dikdörtgen bölümün her köşesinde birer niş bulunmaktadır. Kuzeydoğu bölümde yer alan niş, diğerlerine oranla daha geniş tutulmuştur. Sekizgen alanın etrafında, onu çevreleyen bir ambulatorium bölümü bulunur. Zemin kattaki ambulatorium uygulaması, galeri katında da aynı şekilde tekrarlanmıştır. Ambulatorium, nartheks ile apsis bölümünü birbirine bağlamaktadır (Yıldırım, 2020:58). Yapının üzerini sekiz payeye oturan bir ana kubbe örtmektedir. Ana kubbe ve yarım kubbelerin yükünü hafifletmek için ise hem galeri katında hem de naos bölümünde sütunlar kullanılmıştır. ‘Ancak zemin katta 16 adet sütun varken, galeri katında 18 adet sütun yer alır (Yıldırım 2020:60).’ Bu sütunların devşirme malzeme oldukları fikri kabul görmektedir. ‘Sergios ve Bakkhos Kilisesi’nin duvarlarının da benzerlerinin hepsinde olduğu gibi mozaiklerle kaplı olduğu düşünülmektedir. Bugün böyle bir süslemenin varlığını gösteren bir iz yoktur (Eyice,1994:148).’

Yapının Planı

İç Mekân Perspektifi

Yazıt Detayı

Sergios ve Bakkhos’tan Küçük Ayasofya’ya 

‘Osmanlı devrinde de bir süre kullanımı süren kilise, kapının üzerindeki kitabeye göre II. Bayezid döneminin akağası Küçük Hüseyin Ağa tarafından 1497-1505 yıllarında camiye dönüştürülür. Yapının içine mermer mihrap ve minber eklenmiş, batı yönünde, girişi karşılayacak biçimde “U” planlı bir zaviye inşa edilmiştir. Yine batı cephesine bitişik revaklı son cemaat yerinin de bu dönüşüme ait olması muhtemeldir. Yapının kuzey yanında Hüseyin Ağa’ya ait bir türbe yer almaktadır. 1740 yılında Sadrazam Hacı Ahmet Paşa tarafından dekorasyonu tamamen yenileyen bir onarım yaptırılmıştır. 1758 yangınından etkilenen yapı 1762’de onarılır. Ancak bu dönemin hasar ve onarımlarının özgün yapı ile ilgili detayları belirsizdir. Yapı, 1872 yılından itibaren hemen bitişiğinden geçecek şekilde inşa edilen tren yolunun olumsuz etkilerine de maruz kalmıştır. Bu dönemde, yapının bakımsızlığının yanı sıra çevresel sorunların hasarları da dikkat çekmektedir. 1940 ve 1956’da birer onarım daha geçirmiştir. Ancak bu son onarımlarla ilgili, 1937’de alt bölümüne kadar yıktırılan minarenin 1956’da tekrar inşa edilmesi dışında net bir bilgi aktarılmamaktadır (Bayülgen, 2012:9).’

İç Mekân Detayı

İç Mekân Detayı

İç Mekân Detayı

Sözlük:

Eksedra: Yarım daire planlı, kubbe örtülü ve kendinden daha geniş bir mekâna bağlantı kurdurulan mimarî mekân unsuru.

Ambulatorium: Kiliselerin orta nefinin doğu ucunda, dışa doğru çıkıntılı apsisi ya da koro yerini çevreleyen yarım daire biçimindeki koridor.

Nartheks: Kiliseye girişten sonra ziyaretçiyi karşılayan ilk kapalı giriş mekânı.

Naos: Ana ibadetin yapıldığı mekân. Ortodoks kiliselerinde yapının merkezi.

Apsis: Kiliselerin sunak odasını kapsayan, çoğunlukla yarım daire ya da çokgen, çok nadir durumlarda dikdörtgen planlı bir yapı unsurudur

Akağa: Osmanlılar döneminde saraylarda hizmet gören hadımağalarının beyaz tenli olanlarına verilen ad.

Yazar: Yusuf Gül
Editör: Emine Türal

Kaynakça

Eyice, S. (1994). Küçük Ayasofya Camii. İstanbul Ansiklopedisi. 5, (s. 146-148). İstanbul.

Erdoğan, E. (2012). Küçük Ayasofya Camii (Sergios Bakhos Kilisesi) Cankurtaran’da Tarihin Simgesi. İstanbul Sosyal Bilimler Dergisi. (2).

Millingen, A.V. (1914). Byzantine Churches in Constantinople. London.

Bayülgen B. (2012). Hagio Sergios ve Bakkhos Kilisesi Yeni Mimari Bulgular ve Tipoloji. (Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü. İstanbul.

Yıldırım K. (2020). Bizans Mimarisinde Oktagon Plan Tipi: İstanbul Azizler Sergios ve Bakkhos Kilisesi (Küçük Ayasofya Camii) Örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Anadolu Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eskişehir.

Görsel Kaynaklar

https://www.kalinti-istanbul.com/

https://wikipedia.com/

http://www.semerkanddanbosnaya.com/

https://gezimingo.com/

https://gezimanya.com/

https://www.nkfu.com/