Tirilye Hagios Stephanos Kilisesi’ne (Fatih Cami) Kısa Bir Bakış

Tirilye’nin Konumu ve Bizans Dönemi

Tirilye, Bursa’ya 40 km uzaklıkta, Mudanya merkezinin 12 km batısında, Marmara Denizi güney kıyısı üzerinde kurulu, geleneksel mimari özellikleri ve tarihi kimliği ile açık hava müzesi niteliğinde olan bir beldedir (Akıncıtürk, 2002: 185). Yerleşimin adı, Bizans siyasi tarihinde önemli rol oynamamasına karşın, dinî tarih söz konusu olduğunda, çevresindeki manastırlar nedeni ile kaynaklarda sık sık geçmektedir (Corsten, 1987: 62). “Antik Dönem’de Brylleion adıyla kurulan şehrin, Bizans Dönemi’nde de 9. yüzyıla kadar bu ismi taşıdığı, 9. yüzyılda inşa edilen Trigleia Manastırı’nın çevresine taşınan yerleşimin, sonraları manastırın ismini aldığı öne sürülmektedir” (Pekak, 2009: 21). Tirilye beldesinin adı günümüzde “Zeytinbağı” olarak değiştirilmiştir.

Tirilye Beldesi Hava Fotoğrafı (Resim 1)

Tirilye Sokak Dokusu (Resim 2)

Tirilye Sokak Dokusu (Resim 3)

Tirilye Hagios Stephanos Kilisesi (Fatih Cami)

“Çeşitli sanat tarihçi ve Bizans araştırmacılarının kilisenin yapım tarihiyle ilgili fikir ayrılıkları bulunmaktadır. Ancak Mango ve Sevcenko, daha önce yapılmış çalışmalardaki –kendilerine göre- yanlışları saptayarak kiliseyi 9. yüzyıla tarihlendirirler” (Mango ve Sevcenko, 1973). “Mango ve Sevcenko, kilisenin Trigleia Manastırı’na dahil olduğunu ve Stephanos adındaki bir rahibin, Ermeni V. Leon döneminde bu manastırda yaşadığının bilindiğini, dolayısıyla yapının 9. yüzyıl başında inşa edilmiş olması gerektiğini savunurlar” (Pekak, 2009:22).

Hagios Stephanos Kilisesi (Fatih Cami) Hava Fotoğrafı (Resim 4)

(Resim 5)

(Resim 6)

Yapının Planı

“Dört serbest destekli “kapalı Yunan haçı” plan tipindeki kilise, batıda bir avlu ve narteks, ortada naos, doğuda bema, kuzeyda prothesis ile iki apsisten ibarettir” (Pekak, 2009:57). “Kapalı Yunan haçı” veya “kare içinde haç plan” olarak adlandırılan bu tip, I. Basileios zamanında ortaya çıkan bir plan tipidir. Zemin planı, Yunan haçı oluşturacak şekilde dört kolludur (bkz. resim 8). Haçın merkez kısmı 4 destek ile kare şeklinde ayrılmaktadır ve üzeri kubbe ile örtülüdür. Haçın diğer kollarının üzeri ise genellikle tonozlarla kapatılmaktadır. Çoğunluğu küçük planlı yapılardır. “Kilisenin narteks, naos, bema ve prothesis zeminleri birbirinden farklı yüksekliklere sahiptirler. Apsis içten yarım daire dıştan ise 3 köşelidir. Yapının içi badanalı, narteksin batı ile güney ve güneybatı köşe odası cepheleri sıvalıdır. Çok sayıda onarım geçiren yapının orijinal veya en eski duvar örgüsünü saptamak oldukça güçtür. Yapının beden duvarları ve kubbe kasnağında tuğla, kaba yontu kesme taş, moloz taş ve mermer malzeme görülmektedir” (Pekak, 2009:82).

Yapının İzometrik Planı (Resim 7)

Yapının Kaynaklarda Karşımıza Çıkan İlk Planı ve Kapalı Yunan Haçı Planı (Resim 8)

Süsleme Özellikleri

“Yapıda tuğla süsleme yalnızca kasnakta görülmektedir. Kasnağın üst seviyesinde, iki adet güneş ve bir adet başak motifi gözlemlenebilmektedir. Süsleme için kullanılan tuğlalar özel olarak imal edilmiştir. Ana apsis pencerelerinin iç yüzeylerinde ve güney cephe haç kolundaki pencerelerin iç yüzeylerinde sıva altında kaldığı için kısmen görülebilen duvar mozaikleri mevcuttur. Büyük boyutlu geometrik parçalar siyah ve açık yeşil tesseralardan oluşmaktadır” (Pekak, 2009:92). Buralar haricinde yapının farklı noktalarında da sıva altından seçilebilen mozaik süslemeler vardır. Bunlar 2004 sonrası yapılan onarımlarda gün yüzüne çıkmıştır.

Yapının İçi (Resim 9)

Prothesis Apsisi Zemin Mozaiği (Resim 10)

Kilisenin yapımında kullanılan sütunlar, sütun kaideleri ve sütun başlıkları devşirme olarak kullanılmış olup aralarında 6. yüzyıla tarihlenenler bulunmaktadır. Sütun başlıklarında monogramların işlendiği görülmektedir. Silmelerde çeşitli geometrik ve bitkisel motifler kullanılarak bu elemanlara hareket kazandırılmıştır. Kapıların lento ve sövelerinde de muazzam mermer işçiliği uygulanmıştır.

Sütun Başlığı Detayı (Resim 11)

16. yüzyılda satın alınarak, camiye çevrilen yapıda Osmanlı döneminden kalma iki adet kitabe bulunmaktadır. Günümüzde eserin içinde bulunan kalem işi süslemelerin özgün olduğu yönünde herhangi bir kaynak yoktur. Muhtemel olarak bu kalem işleri dönemin sanat anlayışına uygun olarak günümüz restoratörleri tarafından tasarlanmışlardır.

Kalemişi Detayları (Resim 12)

Yapının Kitabesi (Resim 13)

Yapının Avlusu (Resim 14)

Caminin batı cephesinde, avluya girişin hemen yanında yer alan çeşmenin değeri sanat tarihi açısından oldukça yüksektir. Çeşme tam anlamıyla bir Bizans-Osmanlı mimarisi sentezidir. Çeşmenin teknesinde ve ayna taşında Bizans devşirme malzemeleri, kemer içinde de Osmanlı motiflerinin yer aldığı bir taş kullanılmıştır.

Yapının Çeşmesi (Resim 15)

Yapı, restorasyon ve onarım uygulamalarının ardından günümüzde de cami olarak işlevini sürdürmektedir.

Yazar: Yusuf Gül
Editör: Ozan Yazıcı

Kaynakça:

• Pekak, S. M. (2009). Trilye (Zeytinbağı) Fatih Camisi Bizans Kapalı Yunan Haçı Planı. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat.
• Corsten, T. (1987). Die Inschriften von Apameia (Bithynien) und Pylai. Köln: Rudolf Habert GMBH.
• Yinsel, S. (2017). Trilye (Zeytinbağı) Ionnes Theologos (Aya Yani) Pelekete Manastırı Kilisesi. (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Akıncıtürk, N. (2002). Trilye Beldesindeki Tarihi Yapılar ve Taş Mektep’in Yapısal Bozulmalarının İncelenmesi. Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi. 7 (1). Bursa.
• Mango, C. ve I. Sevcenko. (1973). Some Churches and Monasteries on the Southern Shoro of the Sea Marmara. Dumbarton Oaks Papers. 27. 235-277.
• Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi. (Çev. Mine Kadiroğlu). Ankara: Rekmay.
• Mustafa Cambaz (t.y.). Erişim adresi: www.mustafacambaz.com
• Öne çıkan görsel: https://www.bursa.com.tr/tr/mekan/tirilye-fatih-cami-480/