Dar Zamanlar’da Hayır

Uyarı: Spoiler içerir.

“Her durumda özgür kimliğimizi koruyabilmek ancak edimle söylenebilecek şu iki sözcüğe bağlı: Yinelemeye hayır. Aynılaşmaya hayır, aynılığa hayır.”
Adalet Ağaoğlu – Hayır.

Hayır

Dar Zamanlar Üçlemesi’nin üçüncü kitabı “Hayır”, 12 Eylül 1980 darbesinin, Türk aydınlarında yarattığı hasarın ve parçalanmanın romanıdır.  Ağaoğlu’nun bu üç kitapla Türk siyasi tarihine ve darbeler dönemine farklı bir bakış açısıyla ışık tuttuğu görülür.  İlk kitap “Ölmeye Yatmak”, 1938’den 1968’e kadar geçen sürede Aysel karakterini ana merkeze oturtarak bir dönemin projeksiyonunu çıkarmıştır. 1960 darbesinin etkilerini hissettiğimiz, kuşaklar arası çatışmanın keskinleştirdiği çizgileri fark ettiğimiz bu kitap, bireyselliğini bir otel odasında sorgulayan ve bu odadan yenilenerek çıkan Aysel’in romanıdır. İkinci kitap olan “Bir Düğün Gecesi” ise 12 Mart darbesinin ardından Türk aydının yaşadığı travmayı Ömer, Aysel ve Tezel çevresinde kuramsallaştırırken Ayşen karakteri ve zorunlu evliliği üzerinde pekiştirmiştir. Hayır ise 12 Eylül darbesinin ardından hayatı tamamen değişen, bir çıkış yolu arayan Aysel’in ve parçalanmışlıkların romanıdır.

Hayır, okuyucunun karşısına çok farklı bir zaman örgüsü ile çıkmıştır. Romanda, zaman kavramı beş farklı bölümle belirlenmiştir: “Sabah”, “akşamüstü”, “gece”, “gündoğumu” ve “an”. Başlıklardan anlaşılacağı üzere bir gün içinde geçen farklı zamanlara yapılan vurgu ile romanın aslında 24 saatlik bir süreyi kapsadığı hissi okuyucuya verilmektedir.  Düşüncelerden düşüncelere akan ve farklı bir kurguya sahip olan Hayır, üçlemenin diğer romanları ile karşılaştırıldığında okunması ve kavranması oldukça zor bir romandır. Karışık olay örgüsü ve hızlı zaman geçişlerine sahip, gerçek ve hayalin arasındaki sisin zaman zaman tamamen kaldırıldığı bu romanda okuyucunun rolü artmaktadır. Ölmeye Yatmak ve Bir Düğün Gecesi romanlarında eksik kalan parçaların tamamlandığı bu kitap, Dar Zamanlar karakterlerinin maceralarının sonunu kapsar ya da okuyucuya öyle olduğu hissettirilir. Zira kitabın sonunda okuyucuya kalan kocaman bir soru işareti olacaktır.

Üçlemenin ana karakteri Aysel, Hayır’da oldukça farklı bir konumda görülür. Cumhuriyetin idealist, kendi ayakları üzerinde duran, eşine dahi zayıf noktalarını göstermekten utanan güçlü bir kadını olan Aysel, bu kitapta yaşlanmış, zihnen yıpranmış ve belki de biraz unutulmuştur. Eşi Ömer’i, öğrencisi ile aldatmanın huzursuzluğunu içten içe yaşarken bu kitapta kendisinin de aldatıldığı ve eşiyle yollarını ayırdığı görülür. Biten evliliğinin ardından kendine yeni fakat bir o kadar zorlu bir hayat kuran Aysel, ona ölümü hatırlatan mikadan kuşları ve araştırma yazıları ile baş başa kalmıştır. Yazarak ve araştırarak yaşamını anlamlandırmaya çalışan bu koca çınarın yeni araştırması ise oldukça ironik bir konu olan “Aydın İntiharları”dır.

Hem Kar Hem Güneş

Zamanın tam anlamıyla esnetildiği ve büküldüğü bu romanda geçmiş, an ve gelecek görünür. Zaman zaman iç dünyasına dönen ve geçmişinden pek mutlu olmayan Aysel, yaşadığı andan ise şikâyetçidir. Hayatın kendisini sürükleyerek getirdiği bu noktayı sevemeyen bu kadın, geleceğinden oldukça umutsuz olsa da içinde beslediği merak duygusu onu ayakta tutmaktadır. Olayların kronolojik bir sırayla aktarılmadığı romanda, okuyucunun karşısına birbirinden farklı evrenler çıkar. Onuruna verilen plaketi almak için çağrıldığı törende iki farklı paralel evrende karşılaşmalar çizilir. Kitabın sonunda ise Aysel’in törene hiç gitmediği görülür. Gerçek ve kurmacanın iç içe geçtiği bu romanda iki düşsel figüre de yer verilir. İkili diyaloglarda görülen bu iki figür: Layana ve Yenins, Aysel için iki farklı imgeyi oluşturur. Yalnız yaşamayı beceremeyişinden intihar eden Layana, ölümü ve karamsarlığı simgelerken Aysel’e karşı bir aşk besleyen ve onu cesaretlendiren Yenins ise umudu simgelemektedir.

Perdenin Arkası

“Parçalanmış değerler karşısında hayatla uyum sağlamak ikiyüzlülüktür. Nükleer çağın değerleri… Doğal ölüm denen şey, gittikçe sayısından eksiltmektedir. Bu noktada, bütün seçilmiş ölümler cinsiyetsizce ele alınmalıdır.(…) Savaşlar daha yaygınlaşmıştır, telefonlar ekranlıdır, yiyecekler daha tehlikelidir, domateslerin büsbütün tadı tuzu kaçmıştır, hayatlar daha sıkı bir denetim altındadır, intelsatlar yukarda dört dönmektedir, yine de günübirlik yeni tadlar tuzlarla yeni özgürlükler aranmaktadır.”

Alıntılanan bu paragraftan örnekle kitapta yazarın; gündelik yaşamı, ülkenin aksayan sistemini, dünyanın genel durumunu, yaşanan kısır döngüleri, çiğleşen çağları, dönen çarkları eleştirdiği ve tekdüzeliğe karşı durarak aslında okurlarını da harekete geçirmek istediği görülür. Hakkında analizler, tezler hatta kitaplar yazılan, her dönem etkisini koruyan Türk edebiyatının oldukça kıymetli eserlerinden olan Dar Zamanlar Üçlemesi, her dönem tazeliğini koruyan, herkesin okuması ve üzerinde düşünmesi gereken çok yönlü eserlerdendir.

Kaleme aldığım “Dar Zamanlar” serisi; 20. Yüzyıl Türk edebiyatının en önemli yazarlarından biri kabul edilen, 14 Temmuz 2020’de kaybettiğimiz Adalet Ağaoğlu anısınadır.

İlgili diğer yazılar:

https://mozartcultures.com/dar-zamanlarda-bir-dugun-gecesi/

https://mozartcultures.com/dar-zamanlarda-olmeye-yatmak/

Yazar: Sündüs Ataş
Editör: Emine Türal

Kaynakça

• Ağaoğlu, Adalet. (2021). Hayır-Dar Zamanlar III(4. bs.) İstanbul: Everest.
• Apaydın, M. (2006). Adalet Ağaoğlu’nun dar zamanlar üçlemesinde zaman kurgusu üzerinde bazı değerlendirmeler. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15 (2), 17-38.

Görsel Kaynakça

https://images.app.goo.gl/87yTk2q7jBLTH78G6

https://images.app.goo.gl/YKnoSbz8xzYNW9hW7

https://images.app.goo.gl/k3bzUdojrF1EPqMd9