Otokinetik Etki Deneyi: Belirsizlikten Kaçıp Topluma Sığınış

Fiziksel gerçeklik, algılarımızı kontrol eder ve bizi yönlendirir. Fakat ortada fiziksel bir gerçeklik olmadığında ne yaparız? Hayatımız boyunca fiziksel olarak “bilinen”in içinde bulunuruz. Beynimiz, fiziksel gerçekliğin belirsiz olduğu hâllerde, durumu belirlemek ve bir yere tutunmak amacıyla bir gerçeklik yaratır. Peki fiziksel gerçekliğin olmadığı yerlerde tek başımıza yarattığımız gerçeklik, grup içine girdiğimizde değişmeden kalır mı? Yoksa grubun gerçekliği bizim yarattığımız gerçekliği etkiler mi? Muzafer Sherif (Muzaffer Şerif), 1936 yılında yaptığı Otokinetik Etki (durağan, küçük bir ışık noktasının, karanlık veya özellik barındırmayan bir arka planda hareket ediyor gibi göründüğü görsel algı fenomeni) Deneyi ile bu sorunun cevabını araştırmıştır.

Deney Prosedürü

Şekil-I

Deney, Columbia Üniversitesi Psikoloji Laboratuvarı’nda, tamamen karanlık odalarda gerçekleştirilmiştir. Deneyin yürütüldüğü bina içindeki deney odasının koordinatını bilmeyen katılımcılar, ışık ve ses geçirmeyen deney odasında arkalıksız bir iskemleye oturtulmuştur. Odanın sonundaki ışık uyaranı, kapıdan 85 cm; katılımcının oturduğu iskemleden 5 metre uzağa yerleştirilmiştir. Oda karartılmadan önce deneklere, üzerinde “Oda tamamen karanlık olunca size HAZIR OL işareti (kalem vurma sesi) vereceğim ve siz, ışık noktasını göstereceksiniz. Işık, kısa bir süre sonra oynamaya başlayacak. Işığı görür görmez düğmeye basınız. Birkaç saniye sonra ışık kaybolacaktır. Işığın kat ettiği mesafeyi bana bildiriniz. Tahminlerinizi mümkün olduğu kadar doğru yapmaya çalışınız” yazılı bir not verilmiştir. Deneklere, hareket edeceği bildirilen ışık, tüm deney boyunca sabit tutulmuştur. Deneklerin hareket mesafesi için bildirdikleri inç türünden değerler araştırmacı tarafından not edilmiştir. Katılımcının 30 saniye içinde cevap vermediği durumlarda ışık kapatılmış ve mesafe sıfır olarak not edilmiştir. Aynı uyaran arka arkaya 100 kere sunulmuş ve katılımcılardan toplamda 100 adet mesafe yargısı alınmıştır.

Deneye katılan kişiler 19 ile 30 yaş aralığındaki erkeklerden oluşmaktadır. Katılımcıların, deneye katılmadan önce ‘otokinetik etki’ hakkında bilgi sahibi olmadıklarından emin olunmuştur. Deneyler 2 farklı koşulda gözlemlenmiştir. 1.koşulda katılımcılar önce tek başlarına, sonra grupla birlikte; 2.koşulda ise önce grupla birlikte, sonra tek başlarına test edilmişlerdir.

Şekil-II

Deney Bulguları ve Sonuçlar

1.koşulda katılımcılar, teker teker odaya alınmışlardır. Kişilerin, fiziksel referans noktalarının olmadığı durumlarda, yineleyen uyaranın göreli durumlarını referans alarak bir ölçüt oluşturabildikleri görülmüştür. Araştırmanın ilk evresini oluşturan bu bölümde, her deneğin önce birbirini tutmayan sayılar verdiği, fakat zamanla belli bir sayıda karar kıldığı ve ışığın, hep o mesafede hareket ettiğini söylediği gözlemlenmiştir. Örneğin; ilk gösterilişinde 1, ikincide 9, üçüncüde 11, dördüncüde 3 cm olduğunu söyleyen denek, onuncu onuncu kez gösterildiğinde 7 cm civarında bir mesafe söylemiş ve bundan sonra söylediği mesafeler hep 6 ile 8 cm aralığında kalmıştır. Daha sonra, kendi standart dayanak noktasını ve gerçekliğini yaratan katılımcılar, odaya birlikte alınmış ve ışık her gösterildiğinde katılımcılardan yüksek sesle tahminlerini söylemeleri istenmiştir. Burada gözlenen ise daha öncesinde kendi dayanak noktalarını ve gerçekliklerini oluşturan katılımcıların, kendi standart yanıtlarını bırakarak grup içinde yeni bir standart yanıt(gerçeklik) oluşturmalarıdır. Kişisel gerçeklikler, yerlerini tek bir grup gerçekliğine bırakmaktadır.

2.koşulda katılımcılar, önce grup olarak daha sonra ise tek başlarına deneye katılmıştır. Daha önce kendi standart normlarını oluşturmayan katılımcıların, grubun standart normunu çok daha hızlı bir şekilde benimsediği ve sonrasında tek başlarına katıldıkları deneylerde de bu grup normunu devam ettirdiği gözlemlenmiştir.

Şekil-III

Sherif, grup normunun ne kadar süre devam edebileceğini öğrenmek için, 1 yıl sonra katılımcıları yeniden çağırmıştır. Bir önceki yılın aksine, katılımcıları grup deneylerine almak yerine tek başlarına deneye almıştır. Işığın ne kadar hareket ettiği sorusuna verilen cevapların ise, 1 yıl önce beraber bulundukları grubun belirlediği standartlara göre şekillendiği görülmüştür. Yani ilk deneyden 1 yıl sonra bile grup normuna uyma davranışının devam ettiği gözlemlenmiştir.

Fiziksel gerçeğin belirsiz olduğu hâllerde kişi; durumu belirlemek, bir yere tutunmak ister ve bu amaçla bir gerçek yaratır. Bu gerçek, kişi yalnız ise onun tarafından, başkalarıyla beraber ise etkileşim sonucu grup tarafından yaratılır ve bu standarda beraberce uyulur. Sosyal etki ve anlaşılması bakımından bu araştırmanın önemi büyüktür. Kendi başlarına birer yargı standardı geliştirmiş olan bireyler, grup halindeyken ortak bir standarda doğru yönelmekte ve bireysel olarak geliştirdikleri sübjektif gerçeğin yerini grubun geliştirdiği sosyal gerçek almaktadır. Grup içinde farklı birçok bireysel normdan oluşan ortak norm, o grubu meydana getiren bireyler tarafından benimsenmekte ve gerçeği yansıttığına inanılmaktadır.

Yazar: Musa Bozdoğan
Editör: Emine Türal

“Sosyal Deney Serisi” ile ilgili diğer yazılar:

• Jane Elliott Deneyi
• Milgram İtaat Deneyi
• Robbers Mağarası Deneyi
• Asch Sosyal Uyum Deneyi
• Stanford Hapishane Deneyi
• John Watson Koşullanma Deneyi
• Seligman Öğrenilmiş Çaresizlik Deneyi

Kaynakça:

Sherif, M. (1935). A study of some social factors in perception. Archives of Psychology (Columbia University), 187, 60.

Kağıtçıbaşı, Ç. & Cemalcılar, Z. (2014). İnsan ve İnsanlar: Sosyal Psikolojiye Giriş. İstanbul: Evrim Yayınevi.

SimplyPsychology. (2016). What is Conformity? Erişim Adresi:

https://www.simplypsychology.org/conformity.html#:~:text=Method%3A%20Sherif%20used%20a%20lab,it%20is%20a%20visual%20illusion).&text=Sherif%20said%20that%20this%20showed%20that%20people%20would%20always%20tend%20to%20conform.

Vikipedi. (Ekim 14, 2020). Otokinetik Etki Deneyi. Erişim Adresi:

https://tr.wikipedia.org/wiki/Otokinetik_etki_deneyi

Görsel Kaynakça:

• Şekil-I: https://brocku.ca/MeadProject/Sherif/Sherif_1935a/Sherif_1935a_2.html
• Şekil-II: https://brocku.ca/MeadProject/Sherif/Sherif_1935a/Sherif_1935a_2.html
• Şekil-III: Standing Out Crowd Stock Illustrations – 4,461 Standing Out Crowd Stock Illustrations, Vectors & Clipart – Dreamstime
• Kapak görseli: ✅ Group of white fishes surrounding a single dark fish of a different species. Conceptual vector cartoon illustration for social conformity or being special isolated on blue. premium vector in Adobe Illustrator ai ( .ai ) format, Encapsulated PostScript eps ( .eps ) format (wdrfree.com)